شڪارپوري، شڪارپورڪر ۽ شڪارپور والا... - الطاف شيخ

شڪارپوري، شڪارپورڪر ۽ شڪارپور والا...

الطاف شيخ

ممبئي انڊيا جي مهاراشٽرا رياست ۾ آهي، جنهن جي سرڪاري زبان مراٺي آهي ۽ ڳالهائڻ وارا مرهٺا يا مرهٽا ۽ انگريزيءَ ۾ مهاراشٽرين سڏجن ٿا. مرهٺي مهاراشٽرا رياست کان علاوه ڀر وارين رياستن گجرات، مڌيا پرديش، گوا، ڪرناٽڪ، ڇتيس ڳڙهه ۽آنڌرا پرديس جي به ڪجهه حصن ۾ ڳالهائي وڃي ٿي. ڪيترائي مرهٺا آمريڪا، انگلينڊ، سنگاپور، جرمني، آسٽريليا، عرب ملڪن ۾ ته تمام گهڻا، ڏکڻ آفريڪا ويندي جپان ۽ اسرائيل ۾ به رهن ٿا.

مراٺي انڊو آرين زبان آهي. سندس لکڻي هندي، بنگالي، تامل، گجراتي سان ملي ٿي. هڪ اندازي مطابق سڄي دنيا ۾ اٽڪل 9 ڪروڙ ماڻهو Fluent مراٺي ڳالهائين ٿا. انڊيا ۾ چوٿين نمبر تي سڀ کان گهڻي زبان مراٺي ڳالهائي وڃي ٿي ۽ دنيا ۾ پندرهين نمبر تي آهي. هونءَ ڏکڻ هندستان جون زبانون تامل، مليالم، تيلگو يا ڪنهڙ وغيره مزاج ۾ ڪافي ڪرخت قسم جون آهن، پر مراٺي سرائڪي ۽ گجراتي وانگر ڪنن کي مِٺي لڳي ٿي. تامل يا مليالم جهڙين زبانن جو هڪ لفظ به سمجهه ۾ نٿو اچي، پر گجراتي ۽ بنگالي زبانن وانگر مراٺي ڳالهائيندڙن جا ڪيترا لفظ سمجهه ۾ اچن ٿا، جيڪي اردو/هندي ۽ سنڌي ۾ به ساڳيا آهن. مراٺي زبان جا ڪجهه اهڙا ملندڙ يا وري عجيب لفظ جيڪي سفر دوران ڪاپيءَ تي نوٽ ڪيا اٿم، هن ريت آهن.

ڦوٽن (Cardamom) کي اردو ۾ الائچي سڏجي ٿو ته مراٺي ۾ ويلچي. اهڙي طرح ڀاءَ کي ڀَئو. ڌاڻن کي ڪوتمير، Cucumber کي ڪڪڙي، ڪتي کي ڪترا، بيضي کي بيضو، بخار کي تپ، سُٺي کي چڱا، پٽاٽن کي بٽاٽا، نه کي نڪو، ڇهن کي سَههَ... وغيره.

ڪنهن کان ٻڌل ٻه مراٺي پهاڪا رومن ۾ نوٽ ڪريان ٿو:

“Nakatichya Lagnala Satrashe Sath Vighne”

ان جي لفظي معنيٰ آهي: ننڍي نڪ واري ڇوڪريءَ کي شاديءَ لاءِ 1760 مسئلن کي منهن ڏيڻو پوي ٿو. اصل مطلب اهو ته جنهن ۾ بنيادي ڄاڻ جي کوٽ آهي، ان کي ڪافي مشڪلن کي منهن ڏيڻو پوي ٿو.

هڪ ٻي چوڻي: Bhatala Dili Osree Bhat

لفظي معنيٰ آهي: هڪ برهمڻ کي ويهڻ لاءِ جاءِ ڏني وئي ته هو يڪدم چادر تاڻي سمهي رهيو. مطلب اهو ته مليل سهولت مان ناجائز فائدو وٺڻ.

ملائيشيا توڙي پاڪستان ۾ ڪيترائي سڃاڻو مون کان اهو سوال ضرور ڪندا آهن، ته ان ملڪ، جنهن مان ٿي اچان ٿو، ان جي ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جا نالا ڇا آهن. هتي ممبئي يونيورسٽي جي ڪجهه مراٺي ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جا نوٽ ڪيل نالا ڏئي رهيو آهيان، جيئن پڙهندڙن کي Idea ٿي سگهي، ته انڊيا جي هن رياست مهاراشٽرا ۾ ڪهڙي قسم جا نالا رکيا وڃن ٿا.

ڇوڪرن جا نالا

مرهٺي ڇوڪرين جا نالا

ملائيشيا ۾ شاديءَ بعد ڇوڪرن جو نالو ته ساڳيو ٿو ٿئي، پر ڇوڪرين جو به ساڳيو رهي ٿو ۽ اتي ڪو به ذات پات جو چڪر ناهي. الف پٽ ب جو، ڳالهه ختم. ڪنهن جو به نالو اهڙو ڊگهو ناهي، جهڙو اسان وٽ انڊيا يا پاڪستان ۾ ٿئي ٿو ته الحاج سيد فلاڻو ولد فلاڻو بخاري شاهه يا صديقي و قريشي وغيره. ملائيشيا وارن ڪڏهوڪو ذات جو رواج ڪڍي ڇڏيو. چي وڏن کي نه پڏايو. توهان جيڪي پاڻ آهيو اهو ٻڌايو. ڇوڪرين جا نالا ت ڌيءَ پ جي نموني ۾ آهن هن جي شادي الف سان ٿئي پر ته به هوءَ ساڳي ت بنت پ رهندي. جيئن ڇوڪرو مرڻ تائين ”الف بن ب“ رهي ٿو. پر هتي مهاراشٽرا توڙي ڀر واري رياست گجرات ۾ ماڻهن جي نالن جو اسٽائيل اسان وانگر آهي، جنهن کي انگريزيءَ ۾ Patronymics سڏجي ٿو. مثال طور هتي جي ڪرڪيٽ رانديگر سنيل منوهر گواسڪر جو پهريون نالو سنيل آهي، منوهر سندس پيءُ جو نالو آهي ۽ گواسڪر سندس ذات آهي.

جيئن گجرات رياست ۾ پٽيل تمام عام ذات آهي، تيئن مهاراشٽرا ۾ ڪلڪرني مرهٺن جي مشهور ذات آهي. گجراتين جون ٻيون مشهور ذاتيون آهن. ميهتا، شاهه، ڊيسائي، پاريک، چدا سما وغيره. مرهٺن جون مشهور ذاتيون آهن: جوشي، ديش پانڊي، ديش مک، چوڌري، ڪولٽي، نندڪر، ساونت، نائڪ وغيره. جيئن ڪيترن ئي سنڌين جون خاص ڪري هندن جون ذاتيون ”ڻي“ سان ختم ٿين ٿيون جيئن آڏواڻي، منگهاڻي، گنگواڻي، جماڻي، ملڪاڻي، خميساڻي وغيره تيئن ڪيترن ئي مرهٺن جي ذات ”ڪَر“ سان ختم ٿئي ٿي جيئن: گواسڪر، ٽنڊلڪر، سوارڪر، منگلوڪر، مدگلڪر، آچاريڪر، نولڪر، جوگليڪر، جُوهيڪر، چنداڪر، منگيشڪر وغيره.

گذريل سفرنامي ”هلي ڏسجي هندستان“ ۾ سنڌي هندن جي ذاتين تي ٺاهيل چرچا لکيا اٿم ته پهرين ماڙ تان ڪِرڻ وارو ٿڌاڻي سڏائي ٿو، پنجين ماڙ تان ڪرڻ وارو ’مرجاڻي‘، اليڪٽرڪ ڪمپنيءَ ۾ ڪم ڪندڙ ’بجلاڻي‘، ڳري وزن وارو ”هاٿيراماڻي“ کير وڪڻندڙ ”ڌوڌاڻي“ وغيره.

تيئن مرهٺن جي ذاتين تي به هتي جي ماڻهن يعني انڊيا جي ماڻهن، خاص ڪري اتر انڊيا جي ماڻهن چرچا ٺاهيا آهن. ڪجهه هن ريت آهن:

·         اهو ماڻهو جيڪو رڳو وٺڻ چاهي ٿو، ’ليلي‘ آهي.

·         جيڪو بلبن جي ڪارخاني ۾ ڪم ڪري اهو ديوڪر آهي.

·         مرهٺي بل گيٽ- بال ڦاٽڪ.

·         100 مڻ وزن وارو- سومن.

(ياد رهي ته Divekar, Lele، بال ڦاٽڪ وغيره مراٺين جون ذاتيون آهن) اهڙي طرح:

·        بيڪري جو مالڪ پاوگي. (مراٺي ۾ پاو معنيٰ روٽي).

·        پيٽ جي سور وارو- پاٽ دکي (مراٺي ۾ پاٽ معنيٰ پيٽ).

·        ڳوٺ ۾ رهندڙ- گائونڪر.

·        جيڪو رڳو قيمت گهري- دام لي.

·        جيڪو ٿڌائيءَ سان ڪم ڪري- ڪُولڪرني.

·        چانديءَ جي کاڻ جو مالڪ- چانديڪر.

·        جيڪو ماري- مارني.

·        ڪر، مار، ڪر- ڪارمارڪر.

·        جيڪو هميشھ کٽي- جئه ڪر.

·        جيڪو گهڻو ڳالهائي- مهاشبدي.

·        جيڪو ديول ۽ مندر ٺاهي- ديولڪر.

·        جيڪو ڀڄي وڃي- ڀڳوت.

·        جيڪو هر شيءِ کي ڪارو ڪري- ڪجالي.

·        جيڪو پيءُ آهي- باپات.

·        جواهري- رتنا پارکي.

·        جيڪو هر وقت بنارس ياترا لاءِ وڃي- ڪاشيڪر.

·        انبن جو واپاري- آمبڪر.

·        جيڪو هر وقت سوچ ويچار ڪري- ويچاري.

·        جيڪو گنجو آهي- ٽَڪلي.

·        جيڪو ٻئي جي مانيءَ جو خيال ڪري- دهي ڀاٽي.

·        مالهي- مالي.

·        گلن وارو- ڦولهي.

·        بادشاهه- راجي.

مراٺي ۾ رنگ به ذاتيون آهن، جيئن ته ڪالي، گوري، هروي، ڪلڀور، پيوالي... اهڙيءَ طرح ڪي ذاتيون ڌاتن سان مشابهت رکن ٿيون جهڙوڪ: پتالي، تامبي، لوهه کنڊي، سوني.... وغيره.

انڊيا جي حڪومت توڙي راندين، فلم انڊسٽري، ادب ۽ شاعري ۽ ٻين ادارن ۾ ڪيترا ئي مراٺي آهن جن ملڪ جو نالو روشن ڪيو آهي. ڪيترن کان اسان پاڪستاني به واقف آهيون پر اسان کي اها خبر ناهي ته هو ڪي هن رياست مهاراشٽرا جا مراٺي ڳالهائڻ وارا آهن. اسان کين اردو (هندي) ڳالهائيندو ٻڌي اهو ئي سمجهون ٿا، ته هو ڪي دهلي، لکنو، آگري جا هوندا. فلمي دنيا جي ماڌوري ڊڪشٽ ۽ نانا پاٽيڪر مراٺي آهن. لتا منگيشڪر، آشا ڀوسلي ۽ ميوزڪ ڊائريڪٽر هِرداياناٿ منگيشڪر پڻ ٺيٺ مراٺي آهن. شروع ۾ لتا بابت لکي آيو آهيان، ته هن جو پيءُ ممبئي مان لڏي گوا جي ڀرسان منگيش ڳوٺ ۾ اچي رهيو، ان ڪري هو پاڻ کي منگيشڪر يعني منگيش وارو سڏائڻ لڳو. اهو پڻ هن مضمون ۾ لکي چڪو آهيان، ته مراٺين جي ذات جي آخر ۾ ”ڪر“ لفظ گهڻو اچي ٿو، جيڪو هن جي ڳوٺ، نوڪري يا ڌنڌي سان واسطو ڏيکاري ٿو. جيئن ڪيترن گجراتين جي ذات جي آخر ۾ والا ٿئي ۽ اسان جي اهڙين ذاتين ۾ آخر ۾ ’ي‘ يا ’وي‘ اچي ٿو جيئن ٻنوي، شڪارپوري، ناٿن شاهي وغيره. ڪو مراٺي انهن شهرن مان رهي ايندو، ته پاڻ کي ٻنوڪر، شڪارپورڪر ۽ ناٿن شاهه ڪر سڏائيندو ۽ گجراتي پنووالا، شڪارپور والا ۽ ناٿن شاهه والا سڏائيندو. اسان وٽ به گجرات کان گهڻي ڀاڱي آيل مسلمانن توڙي پارسين جي ذات جي آخر ۾ والا ملندو. جيئن مانڌوي والا يعني هن جو واسطو مانڌوي شهر سان آهي. ڪي پنهنجي ڌنڌي واري ذات پڻ رکن، جيئن سوڍا واٽر والا، ڪشتي والا، آچار والا وغيره.

بهرحال مراٺي فلمي اداڪارائن ۾ دُرگا کوٽي سڀني کان جھوني آهي. هن شروع جي گونگين فلمن (Silent Films) فريبي ۽ جال (1931ع) ۾ ڪم ڪيو. پاڻ 1905ع ۾ مهاراشٽرا رياست جي شهر ڪولهاپور ۾ جنم ورتائين ۽ 1991ع ۾ ممبئي ۾ وفات ڪيائين. هن اٽڪل 50 سال فلم انڊسٽري ۽ ٿيٽر ۾ ڪم ڪيو ۽ سندس 200 کان مٿي هندي ۽ مراٺي فلمون آهن، جن مان 1960ع جي مغل اعظم (جنهن ۾ هوءَ جوڌا ٻائي ٿي هئي)، داسي، مرزا غالب، بابي (1973ع) ۽ بِدائي تمام گهڻيون مشهور ٿيون. سندس پهرين ٽاڪيز فلم ”ايوڌچا راجا“ آهي، جيڪا هندي ۽ مراٺي ٻنهي زبانن ۾ 1932ع ۾ ٺهي هئي. سندس لکيل پنهنجي آتم ڪهاڻي پڙهڻ وٽان آهي. هن مراٺيءَ ۾ لکي آهي، جيڪا شانتا گوکلي “I Durga Khote” جي نالي سان انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪئي آهي. مون وٽ هن ڪتاب جي  جيڪا ڪاپي آهي، اها آڪسفورڊ پريس وارن جي ڇپيل آهي.

پاڻ مراٺي فلمي شخصيتن جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين، جيڪي بالي ووڊ جي هندي فلمن ۾ به مشهور آهن ۽ کين پاڪستان جا ماڻهو به سڃاڻن ٿا. انهن ۾ ڪجهه ٻيا هن ريت آهن:

·        اشوِني ڀاوي- ائڪٽريس.

·        اٽل ڪلڪرني- ائڪٽر.

·        ڀاگيشري پَٽوارڌن- ائڪٽريس.

·        گايتري جوشي- سُؤاديش فلم جي لِيڊ اداڪارا.

·        اِيشا ڪوپيڪر- بالي ووڊ جي نئين هيروئن.

·        ڪِمي ڪاتڪر- پراڻي اداڪارا، هڪ فوٽو گرافر سان شاديءَ بعد آمريڪا لڏي وئي.

·        ڪليپ پَور- اداڪارا.

·        ممتا ڪلڪرني- ڏهاڪو کن سالن کان فلمن ۾ اچي پئي.

·        نِيلو ڦولهي- اداڪار.

·        پدمني ڪولهاپوري- پراڻي اداڪارا.

·        پريا ٽنڊلڪر- اداڪارا.

·        شوڀانا سمرٿ- اداڪارا (نوتن ۽ تنوجا جي ماءُ).

·        سميتا پاٽل.

·        سونالي باندري.

·        سونالي ڪلڪرني.

·        انترا مالي.

·        لڪشمي ڪانت ڪدالڪر (ميوزڪ وارو جيڪو پياري لعل سان گڏ هوندو هو.)

·        اڀيجيت ساونت- انڊين آئڊل... وغيره وغيره.

اهڙيءَ طرح ڪيترا ئي ڪرڪيٽ پليئر به مراٺي آهن، جهڙوڪ:

·        اجيت واديڪر- سابق ڪئپٽن.

·        چندرا ڪانت پانڊٽ- سابق وڪيٽ ڪيپر.

·        دليپ ويگنسارڪر- جنهن ٽي سينچريون ٺاهيون.

·        سچن ٽنڊولڪر.

·        سنجي منجريڪر- سابق ڪئپٽن.

·        سنيل گواسڪر.... وغيره. اهي سڀ مراٺي ڳالهائڻ وارا انڊيا جي مهاراشٽرا صوبي جا آهن، جن کان اسين ۽ دنيا جا ماڻهو واقف آهن.