اسانجا ڀيل مينگهواڙ ۽ سيد قريشي شاگرد - الطاف شيخ

اسانجا ڀيل مينگهواڙ ۽ سيد قريشي شاگرد

الطاف شيخ

سنڌ يونيورسٽي ۾ ليڪچر دوران اهو محسوس ڪيم ته ليڪچر ٻڌڻ لاءِ ڪافي شاگرد ۽ شاگردياڻيون آيل هيون.... تقريباً سڄو هال ڀريل هو ۽ سڀ فضيلت وارا پئي لڳا. سنڌ يونيورسٽي بابت اهو Image جيڪو اڪثر ٻاهر جي دنيا ۾ ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ته غنڊا گردي گهڻي آهي.... ان جي جھلڪ به نظر نه آئي. سوالن جوابن مهل به ڇوڪرا توڙي ڇوڪريون ذهين سوال پڇي رهيون هيون..... آئون، جنهن کي سنڌ جي شاگردن سان هميشه اها شڪايت رهي آهي ته هو انگريزيءَ ۾ ڪمزور آهن.... حيرت جي حد تائين مختلف نظر آيا! هر شاگرد نه فقط انگريزيءَ ۾ سوال ڪري رهيو هو پر تمام سٺي accent ۾ ڳالهائي رهيو هو. شامَ جو پروفيسر ڊاڪٽر يوسف پرديسيءَ جي گهر ڊنر تي هن ۽ ٻين مهمانن ٻڌايو ته هاڻ سنڌ يونيورسٽي جو ماحول بهتر ٿيندو وڃي ان جا ٻه اهم سبب اهي آهن جو هڪ ته داخلا لاءِ انٽري ٽيسٽ ٿئي ٿو ۽ فقط اهي شاگرد اچن ٿا جيڪي پڙهائي جي معاملي ۾ سنجيده آهن ۽ گهڻن جا والدين غريب آهن ۽ انهن جي ٻارن کي اهو ئي فڪر رهي ٿو ته هو صحيح طرح تعيلم حاصل ڪري غريب مائٽن جو پئسو سجايو ڪن. ان کان علاوه رينجرس به ڪافي سختي ڪئي آهي ۽ وڏيرائپ ۽ داداگيري جي ڪلچر کي يونيورسٽي ۾ پلجڻ کان روڪيو آهي. بهرحال اها ڳالهه اسان لاءِ سٺي آهي ۽ اسان هن صوبي جا ماڻهو اهوئي چاهينداسين ته سنڌ يونيورسٽي تي ”بند يونيورسٽي“ يا ”غنڊه گرديءَ“ جو لڳل ٽِڪو ڌوپجي وڃي ۽ اها هڪ دفعو وري اهو اوج ماڻي جيڪو سندس پنجاهه سٺ واري ڏهاڪي ۾ هو جڏهن صحيح تعليم هئي ۽ سنڌ يونيورسٽي جي تعليم يافته شاگردن پنهنجي ملڪ ۽ ولايت ۾ نالو پيدا ڪيو.... ملائيشيا، ايران ۽ عرب ملڪن جا شاگرد به تعليم لاءِ ڄامشورو آيا ٿي. رڳو فلسطيني، سوڊاني ۽ سومالي ۽ يمني ڪونه آيا ٿي.... پوءِ آهستي آهستي هن يونيورسٽي جو ماحول خراب ٿيڻ لڳو. شاگرد سياست، هنگاما، ڪاپي ڪلچر، بنا پڙهڻ جي ڊگري ملڻ ڪري في الحال شاگردن ته سمجھيو ته عيش ٿي ويو. ويندي اهي ڌارين ملڪن جا شاگرد جن ۾ پڙهڻ جو افعال نه هو اهي هن يونيورسٽي جو رخ رکڻ لڳا. پر ان جو نتيجو خراب ان ريت نڪتو جو ملائيشيا ۽ برونائي جي مختلف تعليمي ادارن لاءِ پاڪستان جي اميدوارن..... خاص ڪري سنڌ يونيورسٽيءَ جي گرئجوئيٽ کي رکڻ لاءِ انهن ئي منع ڪئي ٿي جيڪي سنڌ يونيورسٽي مان پڙهي آيا هئا. اهڙي طرح هڪ ٻئي ايشيائي ترقي يافته ملڪ کي سنڌي پڙهائڻ لاءِ پروفيسر کتو ٿي هنن انڊيا جي ممبئي يونيورسٽي جو گرئجوئيٽ رکيو پر سنڌ يونيورسٽي جو نه. ڇو جو چونڊ ڪرڻ وارو واسطيدار جپاني سنڌ يونيورسٽي مان M.Phil ڪري ويو هو ۽ هو سنڌ يونيورسٽي جي پڙهائي ۽ ماحول کان واقف هو. افسوس جو ماضي قريب تائين سنڌ يونيورسٽي جو Image ڏاڍو خراب رهيو. پر هاڻ هن هال ۾ منهنجي ليڪچر کي ٻڌڻ وارن شاگردن کي فضيلت سان ليڪچر ٻڌندو ۽ ذهين سوال ڪندو ڏسي مونکي خوشي ٿي ته ويندي سنڌي ڊپارٽمينٽ جا شاگرد به سٺي انگريزي ڳالهائي رهيا آهن .... ملائيشيا ۾ ڪيترا سال آئون به سليڪشن بورڊ تي هوس ۽ آئون ڏسندو هوس ته اسان جي يونيورسٽين جا گرئجوئيٽ انجنيئر، ڊاڪٽر ۽ ٽيچر چونڊ واري ڪميٽي جي سوالن جا جواب سٺي انگريزيءَ ۾ نه ڏئي سگهندا هئا. ان جي مقابلي ۾ سري لنڪن، بنگلاديشي ۽ انڊين فر فر انگريزي ڳالهائي ججن کي متاثر ڪري وٺندا هئا.

ليڪچر ختم ٿيڻ بعد مونکي گهڻي کان گهڻي شاگردن سان گڏ فوٽو ڪڍرائڻ جو شوق هو ۽ مونکي لڳو ته هنن کي به هو.... ۽ تمام گهڻن کي..... ان ڪري پيهه پيهان ۾ ڪي سٺا فوٽو نه اچي سگهيا. ڪاش ڪو همت ڪري شاگردن کي مختلف گروپن ۾ ورهائي سگهي ها ۽ پوءِ هر گروپ سان گڏ آرام سان فوٽو ڪڍرائي وٺجن ها. ساڳي ريت آٽوگراف وٺڻ جو به ڪافي شاگردن کي بلڪه تمام گهڻڻ کي شوق هو... وقت جي کوٽ ڪري کين اتي ان وقت ڏيڻ بدران سندن نالا لکرائي واندڪائي ۾ گهران لکي کين موڪليم. آٽوگراف ملڻ بعد ڪيترن شاگردن مونکي email ذريعي Thanks به ڪيو جيڪا اخلاقي طرح سٺي ڳالهه آهي پر هڪ ڳالهه نوٽ ڪيم ته انهن مهرباني جي خطن ۾ نوي سيڪڙو نان مسلم جا هئا. ان تان مونکي ياد آيو ته آمريڪا ۾ رهندڙ ڪجهه دوست سنڌ جي ميڊيڪل ڪاليجن ۾ پڙهندڙ شاگردياڻين کي هر مهيني منهنجي معرفت اسڪالر موڪيلندا هئا. منهنجو انهن شاگردياڻين کي چوڻ هو ته پئسا ملن ته پهچ جا ٻه اکر ضرور sms ڪنديون ڪريو. ڇهه مسلمان ڇوڪريون هيون ۽ ٻه هندو جن مان هڪ مٺيءَ جي ڄامشورو ۾ هئي ٻي ڪنڌڪوٽ جي چانڊڪا لاڙڪاڻي ۾ هئي .... اهي ٻئي باقاعدگيءَ سان اطلاع ڪنديون هيون بلڪ اسڪالر ڏيڻ وارن لاءِ مهرباني ۽ ڪڏهن ڪڏهن blessing به لکنديون هيون. باقي مسلمان ڇوڪرين کي هر دفعي فون ڪري مونکي پڇڻو پوندو هو ته بابا پئسا مليا يا نه؟ اطلاع ته ڪريو.

سال کن گذرڻ بعد مونکي کين سمجھائڻو پيو ته اها سستي جي عادت نه فقط خراب آهي پر بد اخلاقي آهي. اڳتي هلي توهان ڊاڪٽر ٿينديون جتي پنهنجي اداري جي آفيسرن ۽ ٻين کاتن جي پروفيسرن سان واسطو ٿيندو ۽ ويندي ٻاهرين ملڪن ۾ نوڪري ڪرڻي پوي ته ڪجهه پنهنجي ذميواري به محسوس ڪري نڀائڻ کپي .... ۽ هيءَ ڳالهه ٻين شاگردن کي به educate ڪرڻ لاءِ هتي لکي رهيو آهيان .... ڪجهه ان قسم جون به ڳالهيون آهن جن ڪري ويندي عرب ملڪن ۾ به اسان جي ماڻهن کان وڌيڪَ انڊيا جي ماڻهن کي موقعو ڏنو وڃي ٿو جو هو اسان کان وڌيڪَ جوابداري محسوس ڪن ٿا ۽ هنن جي ڳالهائڻ ٻولهائڻ اٿڻ ويهڻ ۽ سلام دعا جو اسٽائيل ڌارين ملڪن جي ماڻهن کي موهي وجھي ٿو.

آٽوگراف لاءِ پهتل لسٽ ۾ ڏٺم ته جتي سيدن شاهن جا نالا هئا اتي ڪيترا ئي مينگھواڙ ۽ ڀيلن جا به نالا هئا. مون لاءِ اها خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته اسان جو So Called هيٺانهيون ذاتيون نه فقط پڙهي رهيون آهن پر پنهنجي اصلي ذات کي به قائم رکنديون اچن. ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ مون سان گڏ ڪنڊياري جي ڪليڪٽر نارائڻ داس اوڏ جا پٽ پڙهندا هئا. ڪيترا اوڏ جيڪي ورهاڱي بعد دهلي هليا ويا ۽ سٺين نوڪرين ۾ آهن، هو پاڻ کي اوڏ سڏرائڻ بدران راجپوت سڏرائين ٿا. نارائڻ داس جا ڏهه کن پٽ هئا. سڀ وڏين نوڪرين تي رهيا..... ڪو انڪم ٽئڪس ڪمشنر ته ڪو ڪئناڊا ۾ سيني جو ماهر ڊاڪٽر. ڪو آمريڪا جي يونيورسٽي جو پروفيسر ته ڪو جهازن جو ڪئپٽن وغيره. اهي سڀ ۽ انهن جو اولاد پٽ توڙي ڌيئون پاڻ کي اوڏ سڏرائڻ ۾ فخر محسوس ڪن ٿيون..... ان ننڍي ٽهيءَ جي ٻارن ۾ به ڪي ڊاڪٽر آهن ته ڪي انجنيئر ۽ پروفيسر ۽ ڌارين ملڪن ۾ به وڏن عهدن تي آهن. شري نارائڻ داس جي ڏهوٽين پوٽين مان ٽي ته فقط سئيڊن ۾ اهم عهدن تي آهن...... هن فئملي جو مون تفصيلي احوال پنهنجي انڊيا واري پهرين سفرنامي ”دهلي جو درشن“ ۾ لکيو آهي جو آئون پنهنجي پيٽارو جي ٻن اوڏ دوستن جي پٽن جون شاديون اٽينڊ ڪرڻ لاءِ مهيني کان مٿي دهلي ۽ احمد آباد بڙودا ۾ وڃي ٽڪيو هوس.

سو سنڌ يونيورسٽي مان بيچلر ۽ ماسٽرس جي تعليم حاصل ڪندڙ ڪيترا ئي مينگهواڙ ۽ ڀيل ذاتين جا شاگرد پنهنجي اصلي ذات قائم رکڻ ۾ فخر محسوس ڪن ٿا.

”ڏات ناهي ذات تي، جو وهي سو لهي“ وارو حساب آهي. پڙهائي يا پورهئي ۾ به جيڪو محنت ڪري ٿو اهو مٿانهون درجو ماڻي ٿو ۽ خوشحال زندگي گذاري ٿو. ڳوٺن ڏي ڏسندو آهيان ته باگڙي ماڻهو جن کي پڻ اسان جا ماڻهو گهٽ ٿا سمجھن، محنت ڪري ڦٽين جي چونڊي مان توڙي ڀاڄيون پوکڻ جهڙي ڏکئي پورهئي مان، وڏا پئسي وارا ٿي ويا آهن.... ويندي اسانجا ڪيترا مسلمان وڏيرا ۽ زميندار جيڪي اجاين خرچن ۽ کوکلا شان رکڻ ۾ ڪنگلا ٿي ويا آهن، ڏکئي وقت تي باگڙين کان پيا قرض کڻندا آهن.

اهڙي طرح مونکي پڪ آهي ته منهنجي اوڏ دوستن ۽ انهن جي اولاد وانگر هي مينگهواڙ ۽ ڀيل قسم جي ذاتين جا شاگرد پڙهائي ۾ محنت ڪري مٿاهان درجا حاصل ڪري سگهندا جنهن جي Indication مونکي سندن لکيل مون ڏي اي ميل خطن جي سٺي ۽ صحيح گرامر واري انگريزيءَ مان ئي پئجي وئي آهي.

هونءَ ذاتي طور ڪنهن به انسان کي ذات جي بنياد تي گهٽ نٿو سمجھان پر اسان جي سوسائٽي، ملڪ ۽ ماحول ۽ ماڻهن جون سوچون اڃان ان دائري کان نه نڪتيون آهن. اسان وٽ ان قسم جون هندو ذاتيون توڙي ڪجهه مسلمانن جون، هيٺائين درجي جون سمجھيون وڃن ٿيون ۽ انهن سان نفرت جو اظهار ڪيو وڃي ٿو.... منهنجو هالا جو مرحوم دوست ۽ مشهور شاعر ۽ تعليمدان عبدالحميد ميمڻ (حميد شهيد متقي) جيڪو سکر ۽ نواب شاهه جي ڪنهن ٽيڪنيڪل انسٽيٽيوٽ جو پرنسپال به ٿي رهيو تنهن ان وقت سکر جي ڳالهه ٻڌائي هئي ته هو ۽ هن جا ڪجهه دوست لبِ مهراڻ جي سير تي ٽانگي ۾ پئي ويا ته رستي تي ڪنهن پوليس واري ٽانگي واري مان چانهه پاڻي ڪڍڻ لاءِ هن کي ٽانگي جي انسپيڪشن لاءِ روڪيو. پر هن پنهنجو ٽانگو نه بيهاريو. پوليس وارو سيٽيون وڄائيندو رهيو. پوءِ پوليس واري کان جڏهن ڪافي اڳيان نڪري ويو ته پوليس واري کي گار ڏئي اسان پئسينجرن کي چيائين..... ”ڀيڻسان! سمجھي ڇا ٿو. اسان ڪي باگڙي ڀيل آهيون يا شيخ ميمڻ، جو اسان تي رعب ٿو رکي.....“

اسان جي دوست حميد ميمڻ چيو ته اهو ٻڌي اسان کي باهه به ورتي ته کل به پئي آئي. بهرحال اسان مان هڪ ٽانگي واري کان پڇيو ته: ”ابا تون ڀلا ڪير آهين؟“

”سائين دايو آهيان دايو“ هن وراڻيو.

سو اها حقيقت آهي ته اسان جي ملڪ يا سوسائٽي ۾ ڪم ائين ٿو هلي. پوليس وارن کي اڄ به پڪڙ ڌڪڙ ڪرڻي هوندي آهي يعني چالان ڪرڻا هوندا آهن ته هو تعداد ڏيکارڻ لاءِ هندن کان پوءِ شيخ، ميمڻ جهڙين ذاتين جا وڌيڪَ ڪندو آهي. ڪنهن شاهه، سيد، چانڊئي، مگسي ۾ هٿ وجھندي گھٻرائيندو آهي.... ۽ پوءِ اهڙين ناجائز ڳالهين ۽ نا انصافين ڪري وڃن پيا ذاتين جي بنياد تي اتحاد ٺهندا.... قابليت بدران ذاتين جي نالن تي جماعتون ٺهن ٿيون.... آئون انهن ڳالهين جي حق ۾ نه آهيان. ذاتيون فقط سڃاڻپ جو ذريعو هجڻ کپن.... اسان جي اونچ نيچ جو پئمانو نه..... مٿاهين درجي جو يا اتم انسان اهو آهي جيڪو محنت ڪري ڪنهن ڳالهه تي پهچي..... جيڪو ملڪ ۽ قوم جي خدمت ڪري.... جيڪو غريبن ۽ ضرورت مندن جي مدد ڪري.... ۽ نه اهو جيڪو ڪنهن وڏي ذات سان تعلق رکي ٿو يا جنهن جو ڏاڏو پڙڏاڏو وڏي ڳالهه هو. اسان وٽ ڪيترا نوجوان پنهنجي اهميت جي پرچار ڪرڻ لاءِ پنهنجن وڏن جي ويٺا تاريخ ٻڌائيندا ته اهي بصري يا بخارا کان آيا هئا .... اهي وڏا عالم هئا .... اهي وڏا پهلوان ۽ جنگجو هئا .... اڙي بابا اسانجو واسطو ته توهان سان آهي تون پاڻ بابت ٻڌاءِ ته تو ۾ ڪهڙي قبليت آهي.... تون ڇا پڙهيل آهين.... ڪهڙو هنر اچئي ٿو ....؟ ان ڪري ته انگريزن وٽ اها چوڻي عام آهي ته:

“It is a shame that you are proud of your family…. Your family should be proud of you”.

بهرحال اها هڪ وڏي ڳالهه آهي جو منهنجي دوست اوڏن وانگر سنڌ يونيورسٽي جا انهن ذاتين وارا شاگرد پاڻ کي پنهنجي اصلي ذات ڀيل ۽ مينگھواڙ ٿا سڏرائين جيتوڻيڪ اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ اها عجيب پِٽَ آهي ته هر هڪ پنهنجو پاڻ کي ايران ۽ سعودي عرب جهڙن علائقن سان connected رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿو.... پوءِ سيد، شاهه، قريشي، صديقي نه ته بخاري، بغدادي، مشهدي، مڪي، مدني وغيره سڏرائي.

آٽوگراف واري لسٽ ۾ نالا پڙهي دل ۾ خواهش ٿي ته هڪ ٻه تصوير سنڌي ڊپارٽمينٽ يا انگلش يا ڪنهن ٻئي جي ليڪچر روم ۾ شاگردن سان گڏ ويهي ڪڍرائجي ها جنهن ۾ هڪ پاسي چيتن ڪمار مينگھواڙ ۽ ريلومل ڀيل ويٺل هجي ها ته ٻئي پاسي ڪو سيد، قريشي يا مير ۽ ڪلهوڙو ويٺل هجي ها.... چئبو ته هاڻ سنڌ يونيورسٽي جي ڪلاس رومن جو حال بقول ڊاڪٽر اقبال مرحوم جي وڃي ٿيو آهي ته:

ایک ہی صف میں کھَڑے ہوگئے محمود و ایاز

نہ کوئی بندہ رہا نہ کوئی بندہ نواز

منهنجي خيال ۾ هي ته ڪجهه ناهي. اڳيان هلي ڪجهه اهڙا نظارا نظر ايندا جو انگريزي يا سنڌي ڊپارٽمينٽ جو هيڊ سروپ چند ڀيل يا پريم ڪمار مينگھواڙ جهڙو ڪو شاگرد هوندو.... ۽ ڇو نه هجي .... ڏٺو وڃي ته اسان جي ڪيترن مسلمانن کان ”نان مسلم“ شاگرد وڌيڪَ هوشيار ۽ محنتي آهن.... جيئن اڄ ڪلهه گهڻي ڀاڱي ڇوڪرن کان وڌيڪَ ڇوڪريون پوزيشنون کڻن ٿيون. اسان جي ڏينهن ۾ نارائڻ داس اوڏ جا پٽ ڪافي اڳين نمبرن ۾ پاس ٿيندا هئا.... اسانجي ڪليگ نولراءِ اوڏ B.E ۾ فرسٽ ڪلاس کڻڻ بعد Law ۾ ٽاپ ڪيو.... ان بعد CSS جو امتحان ڏئي انڪم ٽئڪس ۾ آيو جتي ڪمشنر جي پوسٽ تي نوڪري دوران سندس ديهانت ٿيو. ائين به ٿي سگهي ٿو ته ڪو سجن مينگھواڙ جهڙو اسلاميات جو پروفيسر ٿي هن يونيورسٽي ۾ يا دنيا جي ڪنهن ٻي يونيورسٽي ۾ پڙهائي.... مون ڪيترا غير مسلم ڏٺا آهن جيڪي مسلمان نه هجڻ جي باوجود هنن کي اسلامي قانون ۽ اسلاميات جي تمام گهڻي ڄاڻَ آهي جو هنن تمام گهڻي محنت سان پڙهيو آهي ۽ معلومات حاصل ڪئي آهي. سئيڊن جي شهر مالمو جي يونيورسٽي جتان آئون پڙهيس، اتي اسان جي تنزانيا جي عيسائي ڪلاس ميٽ جي اسلام بابت ڄاڻ ايڏي ته وسيع هئي جو اسانجي سعودي عرب ۽ يمن جي عرب ڪلاس ميٽن سان معلومات جي ڏي وٺ ڪندو هو. اڙدو ۾ ترجمو ٿيل ڪتاب ”عڪس سيرت“ جيڪو دنيا جي ڪيترين ئي زبانن ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي ان جو ليکڪ سعودي عرب ۾ رهندڙ رومانيا جو سفير هو. جيڪو پاڻ ته شايد آخر تائين مسلمان نه ٿيو پر هن جي اسلام بابت ڄاڻ، سعودي ۾ ويهه سال رهي حضور صلعم جن جي زندگي تي ڪيل ريسرچ، قرآن شريف جي مختلف سورتن جي عربي زبان جي خيال کان انهن جي سونهن بابت هن جيڪي لکيو آهي اهو پڙهڻ سان تعلق رکي ٿو ...... سعودي عرب مان رٽائرڊ ٿيڻ بعد هن فرانس جي شهريت اختيار ڪئي ۽ هي ڪتاب هن اصل ۾ فرينچ زبان ۾ لکيو آهي. اڙدو ۾ هي ڪتاب ذوالفقار علي ڀٽو جي ڏينهن ۾ ترجمو ٿيو هو جو بازار ۾ اچڻ تي هن ڪتاب بابت ان وقت جي وزير حج مولانا ڪوثر نيازيءَ ڪالم لکيو هو جيڪو پڙهي اسان به اهو ڪتاب خريد ڪيو هو.

سو ڳالهه جو مطلب اهو آهي ته ڪو به محنت ڪري اهم درجو حاصل ڪري سگهي ٿو. اسين محنت نه ڪنداسين ته ظاهر آهي ٻيا جيڪي محنت ڪندا اهي منزل ماڻيندا. هي اڄ جا ڀيل، مينگھواڙ ۽ ڪولي شاگرد جن تان اڄ ڀلي ڪو ٺٺوليون ڪري (جيئن آئون جڏهن پهرين سنڌي جي حيثيت ۾ مرچنٽ نيوي ۾ ويو هوس ته سڀ مون تان کلندا هئا ته هي سنڌي ٿي ڪري جهاز هلائيندو ۽ سمنڊ تي طوفانن کي منهن ڏيندو) تيئن جيڪڏهن ڪو هنن بابت ائين سوچي ٿو ته اها هن جي غلطي آهي .... اهو ڏينهن ڏور ناهي جو هو قابل ۽ ماهر سرجن، انجنيئر ۽ پروفيسر ٿي اسانکي پڙهائيندا. آخر راڻا ڀڳوانداس جيڪو جج ٿيو هن گرئجوئيشن ته اسلاميات ۾ ڪئي هئي.

هونءَ آئون ذاتي طرح انهن ذات پات جي چڪرن کي صحيح نٿو سمجھان ۽ ملائيشيا وارن جي پاليسي بهتر ٿو سمجھان جن ملڪ جي ترقي ڪارڻ هڪ ته تعليم ڪمپلسري ڪئي ... چاهي ڪو ڳوٺن ۽ جنگلن ۾ رهندو هجي پر هن کي ٻار پڙهائڻا آهن. جيڪو نه پڙهائيندو ان کي جيل ۾ وجھبو .... ۽ پوءِ هنن قانون جي ڀڃڪڙي ڪرڻ وارن سان جيل ڀري ڇڏيا. اڄ ملائيشيا ۾ تقريباً سؤ سيڪڙو پڙهيل آهن. ٻيو ڪم هنن اهو ڪيو ته سڀني جون ذاتيون بند ڪرائي ڇڏيون. هر هڪ فلاڻو پٽ فلاڻي جو سڏجڻ لڳو. اڄ ملائيشيا ۾ ڪنهن لاءِ ڪو نٿو چئي سگهي ته فلاڻو نيچ ذات مان آهي يا اتم خاندان مان. ملائيشيا جي جنگلن ۾ جيڪي ڏکڻ هندستاني ڪم ڪندا هئا ۽ انهن کي مڪاني ملئي ماڻهو گهٽ ۽ ڪريل لفظن سان سڏيندا هئا، تعليم عام ٿيڻ ڪري اڄ انهن جي نوجوان ٽهي نه فقط CSP ٽائيپ آفيسر آهن پر وڪيل، جج ۽ فوج ۾ اعليٰ رئنڪن جا آفيسر آهن.... ۽ انهن مان ڪيترا انهن ملئي ماڻهن کان بهتر آهن جيڪي پاڻ کي سيد شاهه سڏائي پنهنجي لئه رکندا هئا.

سو اسان وٽ اهڙيون ذاتيون (جيڪي ڏٺيون وڃن ته اصل سنڌي آهن) جن کي نه فقط اسان جا مسلمان پر هندو پڻ نيچ سمجھن ٿا انهن جا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون محنت ڪري امتحانن ۾ مٿاهيون positions کڻي اعليٰ عهدن تي پهچي ويندا .... ۽ اهو زمانو ڄاڻ ته آيو .... سمجهو ته در تي بيٺو آهي .... ۽ ٿي سگهي ٿو ته اسان جا هي ڀيل، مينگهواڙ وغيره به ملائيشيا جي رهاڪو تامل، مليالم ۽ ڪنهڙ قومن جي نيچ ذاتين وانگر بيحد بهتر ڪارڪردگي ڏيکاري ملڪ جي ترقيءَ ۾ وڏو ۽ اهم حصو سرانجام ڏين. ڄاڻ ته توهان کي اکين جو ماهر سرجن يا ليڊي گائناڪالاجسٽ ڪو مينگھواڙ مرد يا ڀيل عورت نظر اچي ۽ ان وٽ ڪم ڪندڙ ڪمپائونڊر يا نرس اسانجي مسلمانن جي So Called اعليٰ ذات وارو هجي .... ٿي سگهي ٿو ڪو مينگھواڙ يا ڪولهي قابل پائلٽ ٿي وڃي پوءِ هو کڻي پنهنجي پياري ملڪ پاڪستان جي قومي هوائي ڪمپني ۾، سندس ذات ڪري نوڪري حاصل نه ڪري سگهي ان بدران هو عرب امارات يا ٿائي ايئر لاننز جي هوائي جهاز جو پائلٽ هجي ۽ جهاز تي ڪم ڪندڙ اسٽيورڊ ۽ ايئر هوسٽس اسانجي ڪنهن سيد، پير، مخدوم جهڙي ڪنهن اتاهين ذات مان هجي. آخر ان ۾ تعجب جي ڪهڙي ڳالهه آهي.... گذريل ڏهه سالن کان نيوزيلئنڊ جي پاڻي جي جهازن جو قابل ڪئپٽن ۽ آمريڪا جي هوائي ڪمپني جا لائق پائلٽ ڪنڊيارو سنڌ جي اوڏن جا ٻار آهن.

اهو لکڻ سان منهنجو ڪو مطلب پنهنجي مسلمان ڀائرن جي دل آزاري ڪرڻ ناهي پر منهنجو مطلب انهن حقيقتن کان آگاهه ڪرڻ آهي جيڪي مونکي محسوس ٿي رهيون آهن ۽ آئون پنهنجن کي خاص ڪري سنڌي نوجوانن کي اهو نياپو ڏيڻ ٿو چاهيان ته هنن کي اک پٽڻ کپي ۽ محنت ڪرڻ کپي جو ايندڙ زمانو ايڏو ڪٺور ۽ مقابلي جو اچي رهيو آهي جنهن ۾ ذات پات، پيري مريدي يا وزارت ۽ وڏيرپائي نه هلي سگهندي. ان ۾ فقط ۽ فقط ميرٽ هلندي .... ان ڳالهه لاءِ خاص ڪري اسانجي ڇوڪرن کي سوچڻ کپي .... وري به ڏٺو وڃي ته اسان جي ملڪ جون ڇوڪريون هر فيلڊ ۾ سٺو پيون وڃن. اسان جي ڳوٺ جون ته ڪيتريون ئي ميمڻ ڇوڪريون فوج ۾ ڪئپٽن ۽ ميجر رئنڪ تي به پهچي ويون آهن ۽ ولايت ۾ ته ڪيتريون ئي نه فقط Ph.D پيون ڪن پر اهم نوڪرين ۾ به آهن. ساڳي وقت نه وري ڪو مونکي ان ڳالهه جو ساڙ يا حسد آهي ته سنڌ جي هيٺاهين درجي جي قومن جا نوجوان اڳتي ڇو وڌي رهيا آهن. حقيقت اها آهي ته مونکي خوشي آهي ته جڏهن اڄ جي دؤر ۾ اسان جي ملڪ جي نوجوانن کي ولايت ۾ نوڪريون نه ملڻ جو اهو سبب ٻڌايو ٿو وڃي ته هو سست آهن، ڪم جي ڄاڻ نٿا رکن ۽ منهنجن `No Work` ڪلچر آهي اتي اها خوشي جي ڳالهه آهي ته سنڌ جا ڪيترائي ڪولهي، باگڙي، ڀيل، مينگھواڙ ۽ اوڏ عرب ملڪن ۽ ڏور اوڀر جي ملڪن ۾ ڪم ڪري ملڪ ڏي ٻاهر جو ناڻو موڪلي رهيا آهن. دبئي ۾ هڪ ڪنسٽرڪشن ڪمپنيءَ جو پاڪستاني مالڪ جيڪو پنهنجي هم وطنين بدران بنگلاديشي، سري لنڪن ۽ سائوٿ انڊين کي پورهئي لاءِ رکي ٿو ان وٽ ٿرپارڪر پاسي جا ٽي چار ڪولهي ۽ ڀيل ٽيڪنيشن ۽ ويلڊر ڏسي حيرت مان پڇيومانس ته انهن کي ڪيئن رکيو اٿئي؟

هن جو جواب: ”هن قوم جا ماڻهو دل لڳائي ڪم ڪن ٿا، محنتي آهن، اجايون سجايون موڪلون نٿا ڪن ۽ اسان مسلمانن وارو نخرو نه اٿن.... ڪڏهن ڪم وڌيو وڃي ته به هر هر واچ کي ڏسي موڪل جو سوچڻ بدران منهن تي مرڪ آڻي ڪم ۾ لڳا رهن ٿا.“