ڊفرن پل، GT روڊ ۽ رڊيارڊ ڪپلنگ - نامو الطاف شيخ

ڊفرن پل، GT روڊ ۽ رڊيارڊ ڪپلنگ

بنارس جو سفر نامو

الطاف شيخ

بهرحال پاڻَ مغل سرائي جي ڳالهه پئي ڪئي جنهن جو فقط نالو اهو آهي باقي اتي نه مغل آهن نه سرائيون. حيدرآباد کان ڪراچي جڏهن سپر هائي وي ٺهي رهيو هو ته اطالوين (جن اهو روڊ ٺاهيو) روڊ ٺاهڻ جي مشينن جو گئراج توڙي مختلف شين جو اسٽور ۽ ورڪ شاپ نوري آباد ۾ ٺاهيو. آفريڪا ۾ ممباسا کان ڪمپلا (يوگنڊا) تائين، جڏهن انگريز ريلوي لائين وڇائي رهيا هئا ته هنن اڌ رستي تي گدام، اسٽور، ورڪ شاپ ۽ پنهنجي رهائش لاءِ بنگلا جنهن جاءِ تي ٺاهيا اهو پوءِ ايڏو وڏو شهر ٿي ويو جو اڄ اهو ڪينيا جي گادي جو هنڌ آهي. سندس نالو نئروبي آهي. اهڙيءَ طرح گنگا جي ساڄي ڪپر وارو هي شعر مغل سراءِ انڊيا جي ريلويز جي دل سمجھيو وڃي ٿو ۽ ريلوي يارڊ ۽ ريلوي ڪالونين ڪري مشهور آهي. هن شهر ۾ سورهن کن ريلوي ڪالونيون آهن.

هونءَ مغل سراءِ شهر جيتوڻيڪ ڪوٽڙي وانگر حيدرآباد جي ڀر ۾ آهي پر اهو حيدرآباد ضلعي بدران دادو ضلعي ۾ آهي. اهڙي طرح مغل سراءِ بنارس بدران چاندئولي ضلعي ۾ آهي ڇو جو بنارس گنگا ندي جي هڪ پاسي آهي ته مغل سراءِ ڀر واري ضلعي ٻئي پاسي. هونءَ هڪ ڏينهن مغل سراءِ جو چڪر هڻي آيو هوس. ننڍي کنڊ جو جھونو ۽ مشهور روڊ جي ٽي روڊ (گرانڊ ٽرنڪ روڊ) شهر جي وچ مان لنگهي ٿو. روڊ جي هڪ پاسي واري حصي يعني اتراهين حصي ۾ انگريزن جي ڏينهن جون ٺهيل ريلوي ڪالونيون آهن جيئن ته: يورپين ڪالوني (وسنت وهار) ڊيزل ڪالوني (پريم نگر)، لوڪو ڪالوني، روضا ڪالوني وغيره ۽ ڏاکڻي حصي ۾ عام ماڻهن جي رهائش جا گهر آهن: گالا منڊي، ڪسب محلا، هنومان پور، روي نگر، پٽيل نگر وغيره. اتي ريلوي اسٽيڊيم به آهي ۽ هڪ ڪالوني جو نالو شاستري ڪالوني به آهي. لال بهادر شاشتري انڊيا جو اڳوڻو وزير اعظم هن شهر (مغل سراءِ) ۾ ڄائو هو. پاڻ 1964ع کان 1965ع تائين وزير اعظم رهيو، جڏهن اسان وٽ ايوب خان جي حڪومت هئي ۽ ذوالفقار علي ڀٽو فارين منسٽر هو.

مغل سراءِ ۾ ريلوي اسٽيشن وٽ ٺهيل ڪالي ماتا جو مندر تمام مشهور آهي، جنهن کي ۽ يورپين ڪالوني ۾ انگريزن جي ٺهيل ڪليسا گهر (Church) کي ڏسڻ لاءِ ڪيترا ئي ماڻهو اچن ٿا. مغل سراءِ باءِ روڊ وڃڻ لاءِ نئشنل هاءِ وي 2 وٺڻو پوي ٿو، جيڪو مشهور تاريخي روڊ گرانڊ ٽرنڪ (G.T) روڊ آهي جيڪو شير شاهه سوريءَ ٺهرايو هو. شير شاهه سوريءَ هن روڊ جو نالو سڙڪ اعظم رکيو هو. آڳاٽي زماني ۾ هي روڊ جيڪو اڃا ڪچو هو ”اتر پاٿ“ سڏبو هو. گرانڊ ٽرنڪ روڊ ڏکڻ ايشيا جي پراڻن ۽ ڊگهن رستن مان هڪ آهي جيڪو چٽگانگ (بنگلاديش) ۽ هائوراهه (ڪولڪتا) کان ٿيندو پشاور (پاڪستان) تائين آهي..... بلڪ اڳتي ڪابل (افغانستان) تائين وڃي ٿو. پراڻي وقت ۾ هن روڊ کي اتر پاٿ (Northern Road) کان علاوه شاهراهِ اعظم ۽ بادشاهي سڙڪ پڻ سڏيندا هئا. هونءَ هي روڊ موريا سلطنت جي ڏينهن ۾ به هو جو سڄي ننڍي کنڊ ۾ اوڀر کان اولهه اها ئي مشهور واٽ هئي. بعد ۾ سورهين صديءَ ۾ شير شاهه سوريءَ هن کي بهتر بنايو ۽ اڳيان تائين وڌايائين، ان بعد انگريز راڄ ۾ 1833ع کان 1860ع دوران هن روڊ کي نئون ڪيو ويو. اڄ ان جي ٽي روڊ جي ڊيگهه 2500 ڪلو ميٽر (1600 ميل) آهي. هي روڊ بنگلاديش ۽ انڊيا جي اهم شهرن وٽان لنگهي پاڪستان جي لاهور، گجرانوالا، گجرات، جهلم، راولپنڊي، اٽڪ ضلعي، نوشيري، پشاور ۽ لنڊي ڪوٽل مان ٿي افغانستان وڃي ٿو، جِتي جلال آباد ڪابل روڊ جو حصو بڻجي ٿو. گذريل چئن صدين کان هن روڊ تي، ماڻهن وهٽن ۽ موٽر گاڏين جي آمدرفت هلندي رهي ٿي ۽ بقول انگريزي افسانا نويس، شاعر ۽ ناول نِگار رڊيارڊ ڪپلنگ جي Such a river of life as nowhere else exists in the world. رڊيارڊ ڪپلنگ 1865ع ۾ ممبئي ۾ ڄائو ۽ 1936ع ۾ وفات ڪيائين. هن ڪيترا ئي ڪِتابَ لکيا جن مان گهڻو مشهور آهن: دي جنگل بڪ، دي مئن هو وڊ بي ڪنگ، ڪيمِ، گنگا دين، دي وائيٽ مئنس برڊن، وغيره. هندستان جو هي شهر بنارس ۽ مغل سراءِ ائين آهي جيئن اسان وٽ حيدرآباد ڪوٽڙي، روهڙي سکر، مورو دادو يا حيدرآباد ڄامشورو..... يعني سنڌو ندي جي هڪ پاسي هڪڙو شهر آهي ته ٻئي طرف ٻيو، جن کي پليون ملائين ٿيون. سکر ۽ روهڙي کي ڳنڍيندڙ لئنسڊائون پل ۽ لائيڊ/ سکر بئراج، ۽ ڪوٽڙي حيدرآباد کي ڳنڍڻ واري پل هڪ سؤ کن سال پراڻيون آهن، ان بعد غلام محمد بئراج ۽ دادو مورو واري پل آهي. اهڙيءَ طرح انگريزن گنگا ندي تي ڊفرن برج نالي هڪ پل 1887ع ۾ ٺهرائي، جيڪا بنارس ۽ مغل سراءِ کي ڳنڍي ٿي.

ڊفرن پل جيڪا 1948ع کان پوءِ مڌن موهن مالويا جي نالي سان مالوِيا پل سڏجي ٿي، ڊبل ڊيڪر پل آهي.... يعني هيٺ مٿي سندس ٻه طبقا آهن. مٿئين طبقي تي بسين ڪارن لاءِ روڊ آهي ۽ هيٺين طبقي تي ريل گاڏي لاءِ ريل جا پٽا آهن. گنگا ندي مٿان جيڪي وڏيون ۽ اهم پليون آهن انهن مان هيءَ هڪ آهي. سندس ست ڪمانيون (Span) هر هڪ 350 فٽ ۽ نَوَ ڪمانيون هر هڪ 110 فٽ آهن ۽ هيءَ پنهنجي نموني جي پهرين پل آهي جيڪا اسانجي ننڍي کنڊ ۾ ٺهي. هن پل (ڊفرن برج) جي ٺاهڻ وارو انچارج انجنيئر فريڊرڪ والٽن هو. سندس سڄو نالو Frederick Thomas Granville Walton هو ۽ پاڻ برطانيه جو ناليرو ريلوي انجنيئر ٿي گذريو آهي، جيڪو پلين ٺاهڻ جو ماهر مڃيو وڃي ٿو. پاڻ 1840ع ۾ انگلنڊ ۾ ڄائو. پاڻ 1868ع کان 1888ع تائين هندستان جي مشهور ”اوڌ ائنڊ روهي کنڊ ريلوي ڪمپني“ (O&R Railway) ۾ ڪم ڪيو، جنهن دوران هو رام گنگا برج ۽ ٻين پلين جو انچارج رهيو ۽ 1881ع کان 1887ع تائين هن بنارس واري پل (ڊفرن برج) جي ڪنسٽرڪشن جو پڻ انچارج رهيو. ڊفرن پل جيڪا هاڻ مالوييا پل سڏجي ٿي 1049 ميٽر ڊگهي آهي. هيءَ پل مڪاني طور راج گھاٽ برج به سڏجي ٿي جو اها پل راج گھاٽ ڀرسان آهي. والٽن 1900ع ڌاري گود واري ندي مٿان هئوِ لاڪ برج ۽ ان کان علاوه وئن گنگا، بريلي، مراد آباد ۽ ڪوسي رامپور واريون پليون پڻ ٺاهيون پر ڊفرن پل جو ناولن ۽ فلمن ۾ ذڪر ٿيڻ ڪري اها سڀ ۾ مشهور رهي آهي. انگريز ناول نِگار رڊيارڊ ڪپلنگ پنهنجي هڪ افساني The Bridge Builders جي ڪردار ”فنڊ ييلسن“ جي تخليق والٽن مان متاثر ٿي ڪئي. چون ٿا ته جن ڏينهن ۾ والٽن هيءَ پل (ڊفرن پل) ٺهي رهيو هئو ته ڪپلنگ انگلنڊ کان انڊيا آيو هو ۽ والٽن وٽ اچي رهيو.

رڊيارڊ ڪپلنگ جي لکيل هن ڪهاڻي دي برج بلڊرس تي فلم به ٺهي چڪي آهي جنهن ۾ هن پل جو نالو ”ڪاشي برج“ آهي. فلم ۾ ڪاشي پل وانگر اصل پل ”ڊفرن برج“ جي کلڻ جي افتتاحي رسم پڻ مها ٻوڏن ڪري دير سان ٿي. والٽن 85 ورهين جي ڄمار ۾ 1925ع ۾ گذاري ويو.

اسان جڏهن مئٽرڪ ۽ انٽر ۾ هئاسين ته اڙدو ۽ سنڌي سان گڏ انگريزي جا ناول پڙهڻ پڻ فخر جي ڳالهه سمجھي وئي ٿي جنهن لاءِ اسانجو انگريزي فوجي، ٻي جنگ عظيم جو قيدي، تعليم دان ۽ ليکڪ پرنسپال ڪرنل ڪومبس اسان کي هر وقت همٿائيندو رهيو ٿي. جن انگريز ليکڪن جا ڪِتابَ مونکي گهڻو پسند آيا ۽ گهڻي کان گهڻا پڙهيم رُڊ يارڊ ڪپلنگ انهن مان هڪ آهي. اڄ جي انٽر نيٽ ۽ وڊيو فلمن جي دور ۾ نوجوانن جو ڪِتاب پڙهڻ لاءِ شوق گهٽجي ويو آهي پر تڏهن به آئون پنهنجن شاگردن کي اهو چوندو رهان ٿو ته اهي ڪجهه نه ڪجهه وقت مطالعي کي ضرور ڏين. ڪٿي جهاز خراب ٿيڻ تي ڏينهن جا ڏينهن ڪمپيوٽر جي سهولت بنا سمنڊ تي يا جنگل ۾ گذارڻ تي ڪِتاب اڄ به توهانجو سٺو ساٿي ثابت ٿيندو. رڊيارڊ هڪ اهڙو انگريز ليکڪ هو جيڪو ننڍي کنڊ ۾ ڄائو ۽ مغرب ۽ مشرق جي ٻنهي ماحولن کان واقف هو ۽ هن جي ناولن توڙي شاعري ۾ انڊيا جي خوشبوءِ آهي ته انگلنڊ جي سڳنڌ. پاڻ نه فقط ممبئي (بامبي) ۾ ڄائو پر وڏو عرصو هن شهر ۾ گذاريو. بمبئي بابت سندس هڪ شعر ياد اچي رهيو آهي:

Oh Bombay!

Mother of Cities to me,

For I was born in her gate,

Between the palms and the sea,

Where the world-end steamers wait.

ڪپلنگ جو پيءُ جان لاڪ وڊ ڪپلنگ  هڪ سٺو آرٽسٽ، بت تراش ۽ ٺڪر جي ٿانون جو سٺو ڊزائينر هو. پاڻ ممبئي جي آرٽ اسڪول J.J School of Arts (سر جمسيتجي جي جيڀائي اسڪول آف آرٽس) جو پرنسپال۽ پروفيسر آف آرڪيٽيڪچر اسڪلپچر رهيو.

رڊيارڊ ڪپلنگ جي ماءُ الائس لاءِ چوندا هئا ته هوءَ بيحد محنتي عورت هئي. هر وقت ڪجهه نه ڪجهه ڪندي رهي ٿي ۽ هنن پاڻ کي بزي رکيو ٿي ۽ سندس پٽ رڊيارڊ به ان سلسلي ۾ ماءُ جي طبيعت تي ويو جيڪو هر وقت لکڻ ۾ مشغول رهيو ٿي ۽ واندو ويهي وقت وڃائڻ پسند  نٿي ڪيو. الائس کي هر وقت ڪنهن نه ڪنهن ڪم ۾ رڌل ڏسي ان وقت جي انڊيا جي وائسراءِ هن لاءِ هي رمارڪ ڏنو هو:

“Dullness & Mrs. Alice Kipling cannot exit in the same room.”

اسان جو ڪلاس ميٽ ۽ رڊيارڊ ڪپلنگ جي ڪِتابن جو عاشق خالد حسين مخدوم انڊيا جي وائسراءِ جي ان رمارڪ تي comment ڏيندو هو ته وائسراءِ صاحب کي سنڌي نٿي آئي ۽ نڪي شاهه لطيف کي پڙهيو هئائين نه ته اسانجي دلپسند ليکڪ رُڊ يارد ڪپلنگ جي ماءُ لاءِ پڪ چوي ها ته:

جان جان هئي جيئري، ورچي نه ويٺي

وڃي ڀونءِ پيٺي، سڪندي کي سڄڻين

بهرحال رڊيارڊ ڪپلنگ پنهنجي زماني جو انگلنڊ جو تمام گهڻو پاپيولر رائيٽر هو جنهن لاءِ هينري جيمس چيو هو ته:

“Rudyard strikes me personally as the most complete man of genius that I have ever Known.”

رڊيارڊ ڪپلنگ انگريزي زبان جو پهريون ليکڪ آهي جنهن کي 42 سالن جي ڄمار ۾ 1907ع ۾ ادب جو نوبل انعام مليو ۽ هو اڄ ڏينهن تائين ننڍي عمر جو مڃيو وڃي ٿو جنهن کي نوبل پرائيز مليو.