يهودي... اسان جا سوٽ ماسات! - الطاف شيخ

يهودي... اسان جا سوٽ ماسات!

الطاف شيخ

پنهنجي وطن جي ماڻهن سان جڏهن اها ڳالهه ڪجي ٿي، ته ممبئي جو مشهور ‘ساسون ڊاڪس’، يا ساسون لائبريري وغيره يهودي مخير (Philanthropists) ٺهرائي ته هنن کي تعجب لڳي ٿو ۽ هو اهو ئي پڇن ٿا ته ڇا انڊيا ۾ يهودي رهن ٿا؟ ڳالهه اها آهي ته صدين کان يهودي نه فقط انڊيا جي شهرن ممبئي، پوني، ڪوچين، ڪلڪتي وغيره ۾ رهن ٿا، پر انهن شهرن ۾ به رھن ٿا جيڪي اڄ پاڪستان ۾ اچن ٿا، جهڙوڪ؛ ڪراچي، لاهور، پشاور وغيره. اڄ به ڪراچيءَ ۽ پشاور ۾ نه فقط يهودي رهن ٿا، پر سندن عبادت گهر پڻ آهن، جنهن کي صومعھ يا ڪنيسھ (Synagogue) سڏجي ٿو. ڪراچيءَ وارو Magen Shalome سناگاگ 1980ع ۾ ساڙيو ويو، جنهن جي جاءِ تي اڄ شاپنگ پلازا آهي. پر پشاور ۾ يهودين جا ٻه سناگاگ پراڻي حالت ۾ موجود آهن. 1881ع واري آدمشماري مطابق سنڌ ۾ 153 يهودي رهيا ٿي، 1919ع ۾ هنن جو تعداد 650 هو. 1947ع کان اڳ سنڌ ۾ يهودين جي آدمشماري 2500 هئي، جيڪي ڪراچيءَ ۾ رهيا ٿي. جاني جوزف نالي هڪ ڪراچيءَ جو يهودي انجنيئر، اسان جي جهازران ڪمپني ‘نئشنل شپنگ ڪارپوريشن’ ۾ پڻ هو، جنهن پوءِ 1979ع ڌاري جهاز جي نوڪري ڇڏي ڪراچيءَ ۾ ڪئپري سئنيما وٽ بيٽرين جو دڪان کوليو. هڪ ٻيو يهودي بينجمن نالي ڪراچي پورٽ ٽرسٽ جو مڪينيڪل انجنيئر ٿي گذريو آهي. ڪنهن مون کي ٻڌايو ته اهي پوءِ 1981ع ڌاري اسرائيل جي شهر راملا لڏي ويا. اسرائيل ۽ فلسطين جي لڙائين کان پوءِ پاڪستان جهڙن مسلمان ملڪن جو اسرائيل سان ناراضپو ۽ بائيڪاٽ ٿيڻ ڪري عام ماڻهوءَ جي يهودين سان نفرت ٿي پئي آهي، جيتوڻيڪ يهودين سان اها نفرت هنن جي يهودي هجڻ ڪري نه، پر Zionist (صيهوني) هجڻ ڪري آهي، جيڪي مسلمانن جي ڌرتيءَ تي قبضو ڪرڻ کي پنهنجو حق ٿا سمجهن.

ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته يهودين تي عام ماڻهن (مسلمانن توڙي عيسائين يا ٻين) جي هميشھ ڪجهه ڪجهه ڪاوڙ رهي ٿي، پر اها ان ڪري آهي جو يهودي چينين، پارسين ۽ هندو سنڌين وانگر بزنيس ۾ تيز آهن ۽ ڪجهه ڪجهه ڪنجوس آهن. ان ڪري اسين مسلمان يا ٻين مذهبن يا قومن جا خرچائو ۽ هٿ-ڦاڙ ماڻهو يهودين کي امير ٿيندو ڏسي خارون کائون ٿا، جيئن ملئي مسلمان چينين تي چڙ ڪن ٿا يا سنڌي مسلمان سنڌي هندن تي ڪاوڙ ڪن ٿا ۽ کين نفرت مان واڻيو چون ٿا. جيتوڻيڪ “واڻيو” لفظ ڪا گار ناهي، پر هو ان کي ڪنجوس ۽ پئسو ڪمائيندڙ جي خيال کان سڏين ٿا. هونءَ ڏٺو وڃي ته اسان سنڌي مسلمانن جي ولايت ۾ يهودين ۽ سنڌي هندن سان وڌيڪ ويجهڙائپ رهي ٿي. جو يهودين کان جيڪو ڪوشر گوشت ملي ٿو، ان کي حلال قرار ڏيون ٿا ۽ هندو سنڌين جي ثقافت، تهذيب، زبان ۽ کاڌا پيتا ۽ ويس وڳا ساڳيا هجڻ ڪري اسان هنن سان وڌيڪ قربت محسوس ڪريون ٿا. اها ٻي ڳالهه آهي ته هاڻ يورپ توڙي آمريڪا ۾ مسلمانن جو تعداد وڌڻ ڪري، مسلمان ڪاسائي ۽ حلال گوشت جا دڪان کلي ويا آهن ۽ اسان جي هم وطن مسلمانن کي يهودين وٽ وڃڻو نٿو پوي. بلڪ هاڻ اهو به چيو وڃي ٿو ته “ڪوشر” گوشت حلال ناهي. نه ته 1980ع تائين اسان جا پاڪستاني توڙي عرب ڀائر نيويارڪ، راٽرڊم، مالمو، اسٽاڪهوم، اوسلو، ائنٽورپ جهڙن شهرن ۾ يهودين جي دڪانن تان ڪوشر گوشت وٺندا هئا. هڪڙي ڳالهه حق جي ڪبي ته يهودي، چيني، پارسي توڙي سنڌي هندو جي بزنيس ۾ پئسو ڪمائي ٿو ته هو محنت به سخت ڪري ٿو. هن پرديس جا ڌڪا به خوب کاڌا آهن ۽ سندن ان پلس پئانٽ جي دنيا واکاڻ ڪري ٿي ته هي خير خيرات به خوب ڪري ٿو. هي انسان ذات جي ڀلائي لاءِ ته اسڪول، ڪاليج، اسپتالون، لائبرريون، مسافرخانا ٺهرائين ٿا، پر وهٽن جي سک جو به خيال ڪن ٿا. ان جا مثال هند سنڌ توڙي دنيا جي ٻين ملڪن ۾ نظر اچن ٿا ۽ نموني خاطر آ پنهنجن سفرنامن ۾ به ذڪر ڪندو اچان.

هتي پاڻ انڊيا (يا کڻي چئجي ته ننڍي کنڊ) ۾ يهودين جي موجودگيءَ جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين، جيڪا منهنجي پنهنجي معلومات ۽ مطالعي جي آڌار تي آهي ۽ سنڌ جي نوجوان انجنيئر دانش گهانگهرو سان خبر چار ڪرڻ تي پئي آهي، جيڪو صاحب ڪجهه عرصي کان سنڌ ۾ رهندڙ يهودين بابت هڪ ريسرچ پيپر لکي رهيو آهي.

انڊيا ۾ اڄڪلهه جيڪي يهودي رهن ٿا، منجھانئن اڌ ته سمجهو ته منيپور ۽ ميزورام رياستن ۾ رهن ٿا. هندستان جون هي رياستون بنگلاديش جي ڀرسان آهن. يهودين جو چوٿون حصو ممبئي ۾ رهي ٿو، باقي چوٿون حصو گوا، ڪوچين، دهلي، ڪلڪتي، الهه آباد ۽ ٻين شهرن ۾ رهي ٿو. انڊيا ۾ جيڪي يهودي رهن ٿا، انهن کي پنجن خانن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪڙا ته بيحد آڳاٽا آهن، جيڪي ڪوچين وارا يهودي سڏجن ٿا. هنن لاءِ چيو وڃي ٿو، ته هو حضرت عيسيٰؑ کان به (اٽڪل اڍائي هزار سال) اڳ جڏهن ايران تي سائرس ۽ دارا جي حڪومت هئي، هندستان جي ڪيرالا رياست جي بندرگاهه ڪوچين ۾ اچي رهائش پذير ٿيا. هنن جو واپار وڙي سان تعلق هو.

انڊيا ۾ رهندڙ ڪجهه يهودي “بني اسرائيل” سڏجن ٿا. جن پڻ گهڻو اڳ، اٽڪل 2100 سال اڳ انڊيا جي رياست مهاراشٽرا ۾ اچي گهر ٻار بڻايو. انهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته؛ اهي هلھي ملھي انڊيا نه آيا هئا، پر مالابار جي ڪناري وٽ هڪ جهاز جي غرق ٿيڻ تي ان ۾ موجود ست کن ڪٽنب ڪاٺ جي تختن ذريعي ڀٽڪي ڀٽڪي ممبئي جي ڏکڻ واري شهر علي باغ جي ڀر واري ڳوٺ نوگائون ۾ اچي نڪتا. هنن يهودين کي مڪاني ماڻهو “شنيوار تيلي” (ڇنڇر وارا چاڪي) به سڏين ٿا. هنن جا ڪجهه عبادت گهر ممبئي، علي باغ، پوني ۽ الهه آباد ۾ اڄ به موجود آهن، جيتوڻيڪ بني اسرائيل يهودين جي آدمشماري تمام گهٽجي چڪي آهي، جو 1950ع  ۽ 60ع جي وچ ۾ هنن جا ڪيترا ماڻهو اسرائيل لڏي ويا.

ممبئي ۾ سڀ کان گهڻو مشهور بغدادي يهودي آهن. جن ۾ نه فقط ساسون فئملي وارا عراق جا يهودي اچي وڃن ٿا. پر اهي يهودي پڻ جيڪي ايران، افغانستان، شام ۽ يمن کان انڊيا لڏي آيا. هنن يهودين 250 سال کن اڳ انڊيا ۾ ڪاروبار ڪيو ۽ خوب پئسو ڪمايو. ساسون فئملي وارا، جن جي نالي پوني ۾ اسپتال ۽ ممبئي ۾ لائبريري ۽ ڊاڪس وغيره آهي، بغدادي يهودي آهن. هنن يهودين جي ڪلڪتي ۾ به وڏي ڪميونٽي آهي. واپار وڙي کان علاوه هنن يهودين سرڪاري نوڪرين ۽ فوج ۾ به ڪم ڪيو. ليفٽيننٽ جنرل جئڪب پڻ بغدادي يهودي هو، جيڪو گوا جو ۽ ان بعد پنجاب جو به گورنر ٿيو.

هندستان جي رياستن ميزورام ۽ منيپور ۾ جيڪي يهودي رهن ٿا اهي “بيني مناشي” سڏجن ٿا ۽ ٻين جي ڀيٽ ۾ تمام غريب آهن. هو هر وقت اسرائيل لڏي وڃڻ ۽ خوشحال زندگي گذارڻ جا خواب ڏسندا رهن ٿا، پر اسرائيل به ڪجهه کي ڪڏهن ڪڏهن گهرايو وٺي باقي ٻيا جلسا، جلوس ڪندا رهن ٿا ته اسرائيل کين قبول ڪري. اهڙيءَ طرح يهودين جو هڪ مختصر گروپ جيڪو آنڌراپرديش ۾ رهي ٿو ۽ تيلگو زبان ڳالهائي ٿو، بني افراهيم سڏجي ٿو. بهرحال 1948ع کان وٺي جڏهن کان اسرائيل جي رياست وجود ۾ آئي آهي، انڊيا ۾ رهندڙ يهودين جو وڏو حصو هميشھ لاءِ اسرائيل لڏي ويو آهي. اڄ به انڊيا ۾ چڱا خاصا يهودي رهن ٿا ۽ ڪيترا ته بزنيس کان علاوه ٻين ڳالهين ۾ به ناليوارا آهن. اسان واشنگٽن پوسٽ، دي نيويارڪ ٽائمز ۽ دي انڊين ايڪسپريس ۾ سعديه شيفرڊ جا مضمون ۽ ڪالم پڙهون ٿا، جيڪا انڊيا جي يهودي عورت آهي. سندس گذريل سال پينگئن پريس طرفان “دي گرل فرام فارين” ڪتاب پڻ ڇپيو آهي.

انڊين شاعر، ڊراما نويس ۽ ايڊيٽر نسيم ايزيڪل (Nissim Ezekiel) يهودي هو جيڪو 1924ع ۾ ڄائو ۽ 2004ع ۾ وفات ڪيائين. کيس 1983ع ۾ سندس شاعري جي ڪتاب Latter-Day Psalms تي ساهتيه اڪيڊمي ايوارڊ مليو هو. پاڻ ممبئي ۾ ڄائو هو، جتي سندس پيءُ ولسن ڪاليج ۾ باٽني جو پروفيسر هو ۽ ماءُ سندن اسڪول جي پرنسپال هئي. نسيم ممبئي يونيورسٽي مان M.A ڪرڻ بعد مٺي ٻائي ڪاليج ۾ انگلش ڊپارٽمينٽ جو هيڊ ٿيو. کيس مهاراشٽر صوبي جي مراٺي زبان به آئي ٿي. هن ڪيترا ئي مراٺي شاعريءَ جا ڪتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيا.  سندس هڪ غزل The Night of Scorpion  نه فقط انڊيا جي پر برطانيا جي اسڪولن ۾ به پڙهايو وڃي ٿو.

انڊيا جي فلم ائڪٽريس فيروزه بيگم جيڪا سوسن سولومن به سڏجي ٿي، جو تعلق انڊيا جي بني اسرائيلي يهودين سان آهي.

پڙهندڙن کي تعجب لڳندو ته انڊيا جي هڪ پراڻي ۽ مشهور فلم ائڪٽريس نادره جنهن شري 420 (1955ع)، پاڪيزه (1972ع) ۽ جولي (1975ع) جهڙين فلمن ۾ ڪم ڪيو، يهودي هئي ۽ سندس انڊيا جي بغدادي يهودي فئملي ۾ 1932ع ۾ جنم ٿيو. سندس پورو نالو فرحت ايزيڪل نادره آهي. نادره 1952ع جي فلم آن مان چڙهي. دل اپنا پريت پرائي، هنستي زخم ۽ امر اڪبر ائنٿوني جهڙين فلمن ۾ هن جا اهم رول هئا. فلمي دنيا مان نادره خوب پئسو ڪمايو. چون ٿا ته نادره پهرين انڊين فلمي ائڪٽريس هئي جيڪا رولس رائس ڪار جي مالڪ بڻي.

نادره ٻه شاديون ڪيون. سندس پهرين شادي اردو جي شاعر ۽ فلم پروڊيوسر نخشب جارچوي سان ٿي جيڪا ڪجهه سالن بعد جدائيءَ ۾ ختم ٿي وئي ۽ ٻي شادي ته ڪا هفتو به مس هلي. زندگيءَ جا باقي ڏينهن هن ممبئي جي هڪ فليٽ ۾ اڪيلائيءَ ۾ گذاريا. 2006ع ڌاري نادره 73 سالن جي ڄمار ۾، ممبئي جي ٽارڊيو واري علائقي جي ڀاٽيا اسپتال ۾ وفات ڪئي. پونئيرن ۾، سندس فقط ٻه ڀائر آهن جن مان هڪ آمريڪا ۾ رهي ٿو ۽ ٻيو اسرائيل ۾.

آخر ۾ هتي اهو لکندو هلان ته پاڪستان ۾ جيڪي ٿورا گهڻا هاڻ يهودي رهن ٿا، اهي ڪراچي ۽ پشاور ۾ آهن، جن جو واسطو بني اسرائيل يهودين ۽ بغدادي يهودين سان آهي. ڪجهه بخاران يهودي به سڏجن ٿا، جيڪي پشاور ۽ افغانستان ۾ رهن ٿا. پاڪستان ۾ هنن جون جيڪي خاص انجمنون آهن، هن ريت آهن:

Young Man’s Jewish Association. هيءَ 1903ع ۾ ٺهي هئي، جنهن جو مقصد ڪراچيءَ ۾ رهندڙ بني اسرائيل يهودين جي نوجوانن ۾ راندين، مذهب ۽ سماجي ڪمن ڪارين لاءِ دلچسپي پيدا ڪرڻ رهيو.

- ڪراچي بني اسرائيل رليف فنڊ: هن ائسوسيئيشن جو ڪم ڪراچيءَ ۾ رهندڙ غريب بني اسرائيل يهودين جي مدد ڪرڻ هو.

- ڪراچي جيوئش سنڊيڪيٽ: هيءَ ائسوسيئيشن 1981ع ۾ ٺهي، جنهن جو ڪم غريب يهودين کي سستي مسواڙ تي گهر مهيا ڪرڻ هو.

يهودين جو ڪراچي وارو (رنڇوڙ لائين وارو) سناگاگ “مگين شلومي” (Magain Shalome) جيڪو 1980ع ۾ ڊاٺو ويو، اڄ کان سوا سؤ کن سال اڳ 1893ع ۾ ڪراچي ميونسپلٽي جي سرويئر سولومن ڊئوڊ ۽ هن جي زال شيئولا ٻائي ٺهرايو. 1956ع ۽ 1967ع جي عرب اسرائيلي جنگين بعد ڪيترا ئي ڪراچيءَ جا يهودي اسرائيل لڏي ويا. اڄ به ڪراچيءَ ۾ هنن جي هڪڙي ننڍڙي ڪميونٽي رهي ٿي. باقي ٻيا اسرائيل جي شهر راملا ۾ رهن ٿا، جتي هنن ڪراچي جي ساڳي نالي وارو سناگاگ ٺهرايو آهي.

ڏٺو وڃي ته مسلمانن کي يهودين سان سندن مذهب ڪري نه پر سندن صيهونيت (Zionist) هجڻ ڪري نفرت آهي، جو هو عرب ڌرتي تي قبضو ڪري مسلمانن کي بي گهر بڻائين ٿا. مون کي ياد آهي ته 1989ع ۾ جڏهن ياسر عرفات ملائيشيا جي شهر ملاڪا ۾ آيو هو، جتي جي نيول اڪيڊمي ۾ آ مئرين انجنيئرنگ ڊپارٽمينٽ جو هيڊ هوس. گورنر جي ڊنر واري دعوت ۾ ملاڪا جو گورنر احمد شهاب دين، وزيراعليٰ عبدالرحيم تامبي چڪ، اڄ وارو وزيراعليٰ رستم ۽ ٻيا ڪيترا سرڪاري ڪامورا ۽ معزز شهري موجود هئا. ڳالهين دوران ڪنهن يهودين لاءِ گهٽ وڌ لفظ استعمال ڪيا، ته ياسر عرفات يڪدم چيو ته نه اهڙي ڳالهه ناهي. اسان جو يهودين سان فقط سياسي جهيڙو آهي. هو اڄ به اسان جون زمينون واپس ڪن، ته هو اسان جا Cousins (سوٽ ماسات) آهن.

مرحوم ذوالفقار علي ڀٽي صاحب ڪجهه اهڙي ئي قسم جي ڳالهه ڪئي هئي، جڏهن هو ملڪ جو وزيراعظم هو. 1974ع واري “سيڪنڊ اسلامڪ سمٽ” ۾ يهودين بابت ڀٽي صاحب تقرير ۾ چيو:

“To Jews as Jews we bear no malice, to Jews as Zionists, intoxicated with their militarism and reeking with technological arrogance, we refuse to be hospitable.”