ماني ڪٿي کائجي - الطاف شيخ

ماني ڪٿي کائجي

الطاف شيخ

ان ڏينهن عليءَ جي پروٽون واجا (Proton waja) ڪار ۾، ڪئالالمپور جي رستن تي هروڀرو ڊرائيونگ ڪندا رهياسين. ڪلاڪ ٻه گذارڻو هو، سو علي منهنجي چوڻ مطابق، انهن روڊن تي ڪار ڊوڙائي رهيو هو، جن لاءِ مون چيومانس ٿي. مون اسي واري ڏهي جي ياد تازي ڪرڻ چاهي ٿي، جيڪي ڏهه سال کن مون جهاز هلائڻ ڇڏي، ملائيشيا جي تاريخي شهر ملاڪا ۾ اچي ڪناري جي نوڪري اختيار ڪئي هئي. ملاڪا رياست جي جنهن شهر ”مسجد تاناح“ ۾ اسان رهياسين ٿي، اتان کان ڪئالالمپور 90 کن ڪلوميٽر پري هجڻ ڪري، منهنجو تقريبًا هر موڪل جو ڏهاڙو هنن رستن تي گذرندو هو. عيد جي يا ٻي ڪا وڏي موڪل ٿيندي هئي ته پوءِ ڏکڻ ڏي ڪئالالمپور وڃڻ بدران اتر جو رخ اختيار ڪندا هئاسين. جيڏانهن 250 کن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي ملائيشيا جو ڇيڙي وارو شهر ”جوهور بارو“ آهي ۽ پل ذريعي سمنڊ جا ٻه کن ڪلوميٽر ٽپڻ بعد سنگاپور جو ٻيٽ آهي.

ڪراچيءَ وانگر ڪئالالمپور جا به شروعاتي رستا انگريزن جي ڏينهن جا ٺهيل آهن ۽ سندن نالا به انگريز حاڪمن نالي پويان هئا. ملائيشيا کي خودمختياري ملڻ بعد آهستي آهستي ڪيترا ئي نالا بدلائي ديسي حاڪمن، راجائن ۽ ملئي سردارن ۽ ڀوتارن جا رکيا ويا. هونئن ستر واري ڏهي ۾، جهاز ذريعي جڏهن ملائيشيا اچبو هو ته پينانگ توڙي ڪئالالمپور جا رستا آڳاٽن نالن سان ئي سڏيا ويا ٿي. ٿي سگهي ٿو انهن ڏينهن ۾ اهي نالا بدلجي چڪا هجن پر ماڻهن جي زبان تي اهي ئي پراڻا نالا هئا، جيئن جالان (شاهراهه) تن رزاق ”پيڪليلنگ روڊ“ سڏبو هو ۽ اڄ وارو جالان تئانڪو عبدالرحمان ”باتو روڊ“ (پٿرن وارو رستو) سڏبو هو. جالان سلطان اسماعيل ۽ جالان هنگ تئا ته اسي واري ڏهي جي شروعات تائين به ٽريچر روڊ ۽ شا (Shaw) روڊ سڏبا هئا. اهڙيءَ طرح اڄ وارو سلطان هشام الدين ۽ جالان مهاراجا ليلا رستا ”وڪٽري ايوينو“ ۽ ”جالان برچ“ سڏبا هئا. ملئي زبان ۾ فارسي ۽ عربي سان گڏ ڪيترا ئي هندي ۽ سنسڪرت جا لفظ پڻ آهن. ان ڪري ملائيشيا ۾ توهان کي مهاراجا ۽ راڻي جهڙا ڪيترا ئي لفظ ملندا. ايتري قدر جو ملڪ جي وزيراعظم لاءِ ملئي لفظ ”پرڌان مينتري“ آهي جيڪو پڻ هندي يا سنسڪرت جو لفظ آهي. ڪيترا ته تامل، مليالم ۽ ڪنهڙ زبانن جا لفظ ملئي زبان ۾ شامل آهن. ڇو جو ڏکڻ هندستان جون اهي زبانون ڳالهائڻ وارا تامل نادو ۽ مدراس پاسي جا ڪيترا ئي انڊيا جا ماڻهو هتي رهن ٿا.

انگريز ريزيڊنٽ مسٽر جيمس برچ نالي نه فقط ڪئالالمپور ۾ ”برچ روڊ“ هو پر، ملائيشيا جي ٻين شهرن سريمبان، پينانگ، اپوح ۽ سنگاپور ۾ به هو. ٻين شهرن جي خبر ناهي پر سنگاپور ۾ اهو روڊ اڄ به ساڳئي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. جيمس برچ (سڄو نالو جيمس ويلر ووڊ فورڊ برچ) ملائيشيا جي اترانهين رياست پيراق جو پهريون برٽش ريزيڊنٽ هو. هو 1874ع ۾ پيراق جي سلطان جو صلاحڪار مقرر ڪيو ويو. بس اها مڙيئي انگريزن جي کيڏ هوندي هئي ته ظاهري طرح ڀلي رياست جو سلطان به خوش رهي ۽ پنهنجي عوام کي منهن ڏيکارڻ جهڙو رهي ته اڃا هو سلطان آهي، باقي اندروني طرح هن کي ڪرڻو اهو ئي پوندو هو جيڪو انگريز چاهيندا هئا. جيڪو ڪم هو پنهنجن مقرر ڪيل ائڊوائيزرن ذريعي ڪرائيندا هئا. اهڙيءَ طرح انگريز به خوش هئا ته هو مڪاني ماڻهن جي بغاوت کان بچيل رهيا ٿي. هنن اڻ سڌيءَ طرح پنهنجو هر ڪم صلاحڪار ذريعي سلطان کان ڪرائي ورتو ٿي. هنن انگريز صلاحڪارن جي هر صلاح، حڪم هوندو هو ۽ سلطان جي ڇا مجال جو حڪم عدولي ڪري. هو هيڏي وڏي هندستان جا حال ڏسي رهيا هئا ته اتي جي بادشاهن، حاڪمن، نوابن ۽ ڀوتارن جو انگريزن ڇا حشر بڻائي ڇڏيو هو. هر رياست جو حاڪم (سلطان) انگريز جي هر ڳالهه چپڙي ڪري مڃيندو هو. انهن برٽش ريزيڊنٽن يا صلاحڪارن جو وڏو رعب تاب ۽ مان شان هو. مٿن ڪو آڱر به کڻي نٿي سگهيو پر هي جيمس برچ 1875ع ۾ هڪ مڪاني ملئي سردار داتو مهاراجا ليلا هٿان مارجي ويو. چون ٿا ته برچ ڀر واري نديءَ تي غسل پاڻي ڪري رهيو هو ته مهاراجه ليلا مٿس ڀالن سان وار ڪري، کيس ماري ڇڏيو. هن قتل بابت انگريزن جو اهو چوڻ آهي ته؛ سردار مهاراجا ليلا جنهن جي ڪمائيءَ جو وڏو ذريعو پيراق جي جنگلن مان، اتان جا جهونا رهاڪو، جيڪي ’اورانگ اصلي‘ سڏجن ٿا، غلام بنائي وڪرو ڪرڻ هو. انگريزن طرفان منع ڪرڻ تي، برچ جو قتل ڪيو ويو. ملئي تاريخدانن جو اهو چوڻ آهي ته؛ برچ کي ان ڪري قتل ڪيو ويو جو هن ملئي ماڻهن کي ڪمتر سمجهيو ٿي ۽ ملئي تهذيب و ثقافت تي هميشه ٺٺوليون ڪندو رهيو ٿي. ايتري قدر جو رياست جي والي يا سلطان جي درٻار ۾ جتي هر هڪ جوتا لاهي آيو ٿي، هيءُ جوتن سميت گهڙي پوندو هو. هن پاسي (ملائيشيا، ٿائلينڊ ڏي) ماڻهو پنهنجن بادشاهن سلطانن کي پير و مرشد جو درجو ڏين ٿا. هونئن انگريز هميشہ اهڙين ڳالهين جو خيال رکندا آهن ته مڪاني ماڻهن جي روايتن، ريتن، رسمن، اعتقادن ۽ دين ڌرم جو احترام ڪيو وڃي، جيئن ڪنهن جي عزت نفس مجروح نه ٿئي، پر اها مشهور حقيقت آهي ته برچ انگريز وڏو ٽيڙيءَ خور هو.

ملئي ماڻهن لاءِ مهاراجا ليلا، جنهن کي ملڪ کي خود مختياري ملڻ بعد ان دليرانه عمل ڪريِ ’داتو‘ جو به خطاب ڏنو ويو، هڪ هيرو جي حيثيت رکي ٿو. اسان جي هيمون ڪالاڻيءَ وانگر هو انگريز ۽ سندن Colonialism خلاف اهڃاڻ سمجهيو وڃي ٿو. برچ جي قتل بعد، انگريز سرڪار ان وقت پيراڪ رياست جي سلطان عبدالله کي ڏيهه نيڪالي ڏئي، هندي سمنڊ جي سيشلز ٻيٽن تي موڪلي ڇڏيو. مهاراجا ليلا ۽ سندس ساٿين کي ڦاهي ڏئي ڇڏي. ملائيشيا کي خودمختياري ملڻ بعد، هتي جي حڪومت برچ روڊ جو نالو بدلائي، جالان مهاراجا ليلا رکيو آهي.

جيئن ڪراچيءَ ۾ شاپنگ لاءِ شروع کان صدر وارو علائقو خوبصورت سمجهيو وڃي ٿو، تيئن ڪئالالمپور جو ”بڪت بنتانگ“ علائقو مشهور آهي، جتي هڪ دفعو هر ٽوئرسٽ چڪر هڻي ٿو. هيءُ علائقو گولڊن ٽرائنگل (Golden Triangle) به سڏجي ٿو. جالان بڪت بنتانگ، جالان راجا چولان، جالان پودو، جالان امبي ۽ جالان سلطان اسماعيل هن علائقي جا اهم روڊ آهن. هن علائقي ۾ خوبصورت شاپنگ سينٽر، هوٽلون، نائيٽ مارڪيٽون، گاڏن وارا ۽ هر قسم جا بار(Bars)  ۽ پارلر آهن. هتي رنگين بتين جي جهرمر، رات کي ڏينهن بڻائي ٿي. اسان جي ڏينهن ۾، يعني اڄ کان ٽيهه چاليهه سال اڳ وارو ڪئالالمپور، جيڪو ان وقت اسان جي حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ کان به پٺتي هو، تڏهن به هيءُ علائقو ”بڪت بنتانگ“ سڀ ۾ سهڻو ۽ ماڊرن سمجهيو ويو ٿي. مٿين روڊن مان ڪنهن هڪ تي پنهنجي ڪار پارڪ ڪري پوءِ هن علائقي جا چڪر پيا هڻندا هئاسين. انهن ڏينهن ۾ رستا هڪ ئي ليول تي هئا، جيڪي چوواٽن تي مليا ٿي. هاڻ ته سڄي ڪئالالمپور ۾ دهلي ۽ تهران وانگر ايتريون ته پليون ٺهي ويون آهن جو سمجهه ۾ نٿو اچي ته ڪهڙو رستو ڪٿي ختم ٿيو ۽ ٻيو رستو ڪٿان شروع ٿيو. پر تنهن هوندي به عليءَ کي چيم ته؛ جالان بڪت بنتانگ، راجا چولان، پودو، امبي ۽ سلطان اسماعيل روڊن (جالانن) تان ڪار هلاءِ ته گذريل زمانو ياد ڪريان، جڏهن هنن رستن تي پارڪنگ لاءِ واجهائبو هو. خاص ڪري 1985ع کانپوءِ، جڏهن ملائيشيا پنهنجيون ڪارون ”پروٽان ساگا“ ٺاهڻ شروع ڪيون هيون ۽ هر هڪ ويو ٿي ڪار جو مالڪ ٿيندو ۽ ڏسندي ئي ڏسندي ڪئالالمپور ۾ ڪار پارڪنگ جو مسئلو ايڏو ته وڌي ويو جو ڪڏهن ڪڏهن ضرورت واري جاءِ کان ميل اڌ پري پارڪنگ لاءِ جاءِ ملندي هئي. پهرين به ٻڌائي چڪو آهيان ته؛ ملئي زبان ۾ روڊ، رستي يا شاهراهه لاءِ ”جالان“ Jalan لفظ آهي. انگريزيءَ ۾ عدد واحد مان جمع ٺاهڻ لاءِ S يا es ڳنڍيو وڃي ٿو. اسان وٽ پيشَ بدران زَبَر لڳائي وڃي ٿي. جيئن ڪتابُ مان ڪتابَ يا ”ون“ ڳنڍڻ سان عدد جمع ٿئي ٿو، جيئن کٽ مان کٽون وغيره. پر ملئي ۾ ساڳيو لفظ ٻه دفعا لکڻ سان عدد جمع ٿئي ٿو. مثال طور ڪتاب کي ملئي زبان ۾ بُڪو (Buku) سڏجي ٿو جنهن جو جمع ٿيندو ’بُڪو بُڪو‘ معنى گهڻا ڪتاب. سو گهڻن روڊن لاءِ مٿي، مون فقط هڪ دفعو جالان لکيو آهي، پر ملئي زبان جي حساب سان ’جالان جالان‘ ٿيندو.

مٿي جيڪو ”جالان راجا چُولان“ لکيو اٿم يعني ”راجا چُولان روڊ“ ان جو اصلي نالو ويلڊ روڊ هو. اڄ به مون جهڙا ڪيترا پوڙها ۽ ٽئڪسي ڊرائيور ان کي ويلڊ روڊ سڏي رهيا هئا. جيتوڻيڪ هن جي ڪناري تي جتي ڪٿي ’جالان راجا چولان‘ جا بورڊ لڳل آهن. هن روڊ جو نالو جالان ويلڊ ان ڪري نه پيو ته هي روڊ ڪو ويلڊ ڪيو ويو آهي يا هن روڊ تي ويلڊنگ جا دڪان آهن، پر هي روڊ هتي جي هڪ انگريز گورنر نالي آهي، جنهن جو سڄو نالو ”سر فريڊرڪ ويلڊ“ هو. هن جي نالي آسٽريليا جي شهر پرٿ ۽ نيوزيلينڊ جي شهر مارلبورو ۾ به ويلڊ روڊ آهي. ملائيشيا جي رياست پيراڪ جو بندرگاهه جيڪو هاڻ ڪئالا سيپيتانگ سڏجي ٿو ان جو اصل نالو پورٽ ويلڊ هو ۽ اسان جڏهن جهاز هلائيندا هئاسين ته اسان جي نيويگيشنل چارٽن تي به Port weld لکيل هوندو هو. ڪئالالمپور ۾ جتي منارا مي بئنڪ آهي، اها هن گورنر نالي ”ويلڊ هل“ سڏبي هئي پر هاڻ ان جو نالو بُڪت مڪاحماه رکيو ويو آهي. ملئي زبان ۾ ٽَڪريءَ (Hill) کي بُڪت سڏجي ٿو. پينانگ بندرگاهه جي هڪ وهارف (ڌِڪي) جو نالو پڻ   Weld Quay آهي. اهو اڃا به ان نالي سان سڏيو وڃي ٿو.

سر فريڊرڪ ويلڊ نه فقط ملايا جو پر مغربي آسٽريليا ۽ تاسمانيا جو به گورنر رهي چڪو آهي ۽ نيوزيلينڊ جو ڇهون وزيراعظم پڻ هو. پاڻ بنيادي طرح نيوزيلينڊ جو سياستدان هو. 1823ع ۾ انگلنڊ ۾ ڄائو ۽ هن شروع جا سال والدين سان گڏ فرانس ۾ گذاريا. سئٽزرلئنڊ مان تعليم حاصل ڪرڻ بعد، 1844ع ۾ هن نيوزيلينڊ جي شهر ويلنگٽن ۾ اچي رهائش اختيار ڪئي. جتي هن پهرين رڍن پالڻ جو ڪاروبار شروع ڪيو، جنهن مان هن خوب ناڻو ڪمايو. ان بعد هو سياست ۾ آيو ۽ 1887ع تائين مختلف هنڌن ۽ نوڪرين تي رهڻ بعد، هن رٽائرڊ زندگي اختيار ڪئي. آرام سان گهر ۾ ويٺو هو ته کيس هڪ وار ملايا ۽ سنگاپور گهمڻ جو شوق پيدا ٿيو. 1891ع ۾ جيئن ئي هتي پهتو ته کيس ڪا اهڙي بيماري لڳي وئي جو علاج لاءِ سڌو انگلينڊ پهتو، جتي ان ئي سال وفات ڪيائين.

بهرحال ڪئالالمپور شهر جي خوبصورت علائقي بُڪت بنتانگ مان لنگهندڙ ويلڊ روڊ جو نالو اڄڪلهه ”جالان راجا چولان“ آهي. راجا چولان، جنھن جو سڄو نالو راجا سر چولان ابن المرحوم سلطان عبدالله محمد شاهه حبيب الله ھيو، پيراڪ رياست جي شاهي خاندان مان هو. هن بنيادي تعليم ملاڪا هاءِ اسڪول ۽ ملئي ڪاليج ڪئالا ڪنگسار مان حاصل ڪئي. 1896ع ۾ هن (راجا چولان) انگريزن ۽ پيراڪ، سلنگور، نيگري سيمبيلان ۽ پهانگ رياستن جي سلطانن سان ملي فيڊريشن ٺاهي، جيڪا Federated Malay States جي نالي سان سڏجڻ لڳي. جنهن سان پوءِ ٻين رياستن ملي اڄ وارو ملائيشيا ٺاهيو. راجا چولان، انگريز حڪومت جي دور ۾، انگريزن تي زور آندو ته هو ملئي ماڻهن جي معاشي حالت سڌارين ۽ کين سول سروس ۾ آڻين. پاڻ 1933ع ۾ گذاري ويو. سندس قبر پيراڪ رياست جي شهر ڪئالا ڪنگسار جي شاهي قبرستان ۾ آهي.

ان ڏينهن عليءَ سان گڏ ڪئالالمپور جي هن خوبصورت علائقي ”بڪت بنتانگ“ مان لنگهڻ وقت، هتي جي ڪجهه خاص شاپنگ مالن جا نالا نوٽ ڪيم، جيڪي هن ريت آهن: برجايا ٽائيمس اسڪائر، بُڪت بِنتانگ پلازا، امبي پلازا، فارنهائيٽ 88 (هن جو اسان وارن ڏينهن ۾ K.L پلازه نالو هو)، لويات پلازا (هي هڪ چيني منسٽر Low Yat جو آهي)، اسٽار هل گئلري، سنگائي وانگ پلازا، Lot 10، پويلين ڪي. ايل وغيره.

برجايا ٽائيمس اسڪائر، دنيا جو تيرهون نمبر وڏو شاپنگ مال آهي. هن شاپنگ مال جي جملي ايراضي، ٽي لک چورس ميٽر چئي وڃي ٿي. سندس مٿئين فلور تي 3D- Imax سئنيما ٿيٽر آهي.

ملائيشيا ۾ صفائيءَ سٿرائيءَ ۽ کاڌي پيتي جي شين جي هائيجين تي سختي هجڻ ڪري، وڏين هوٽلن توڙي گاڏن تي وڪامندڙ کاڌي پيتي جون شيون، توهان کي صحيح ملنديون. ڪيترا ئي وڏا ماڻهو هنن گاڏن وارن  (Hawkers) کان کاڌو وٺي کائين. ڪئالالمپور جي هن بُڪت بِنتانگ علائقي ۾ ئي هڪ گهٽي جالان الور نالي آهي، جيڪا سڄي گهٽي کاڌي پيتي جي شين کان مشهور آهي. هتي توهان کي ريڙهي (گاڏي) وارا، انڊين پاڪستاني کاڌن (چپاتي، نان، پوري، اڊلي، ڊوسا، اڦراٽي، برياني، ٻوڙ) کان وٺي چيني ۽ انڊونيشي کاڌا وڪڻندي نظر ايندا. توهان کلئي آسمان هيٺ بيهي يا گاڏن وارن طرفان رکيل پلاسٽڪ جي اسٽولن تي ويهي، اهي کاڌا کائي سگهو ٿا.

ڪئالالمپور ۾ هن قسم جون گهٽيون ٻين به ڪيترن هنڌن تي نظر اينديون ۽ ٽوئرسٽن کي آئون اها ئي صلاح ڏيندس ته هو ڪنهن وڏي هوٽل ۾ ويهي ماني کائڻ تي اجايو پئسو خرچ ڪرڻ بدران، هنن گاڏن وارن وٽ کائين، جيڪي ان ئي وقت تئي تان ماني لاهي توهان جي پليٽ تي رکندا وڃن ٿا.