ڪينيا جي مختصر تاريخ - الطاف شيخ

ڪينيا جي مختصر تاريخ

الطاف شيخ

آفريڪا جي هن خوبصورت، ماڊرن، يونيورسٽين واري ۽ ممباسا جهڙي تاريخي ۽ جهوني بندرگاهه واري ملڪ ڪينيا (Kenya) جي تارخ ڏي نظر وجهبي ته ڪا خاص پراڻي نظر نه ايندي. عربن (خاص ڪري عمان وارن)، ايرانين ۽ ننڍي کنڊ جي گجراتي، سنڌي، آغا خاني، ڪڇي ميمڻ ۽ بوهري سوداگرن جي، هِن طرف (يعني آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري ڏي) ۽ هوڏانهن عربستان ڏي هڪ ٻن صدين کان اچ وڃ لڳل هئي، جو اهي سڀ هندي سمنڊ جي ڪناري تي رهيا ٿي. هنن علائقن جا ماڻهو چؤماسي جي هوائن کان به واقف هئا، سو انهن جو فائدو وٺي سال جي مقرر وقتن ۾ هڪ کان ٻئي هنڌ آيا ويا پئي. انجڻيون ته گهڻو گهڻو پوءِ، سمجهو ته هاڻ ڏيڍ صدي کن اڳ ۾ ايجاد ٿيون، نه ته دنيا جا جهاز صدين کان سڙهن ذريعي سمنڊن تي هليا ٿي. سڙهه ڪپڙي جون وڏيون بئرکون ٿين جن کي هوا لڳڻ تي جهاز کي اڳيان ڌڪين ٿيون. بهرحال هي سڀ وڻجارا هئا. هنن جو وڻج واپار سان واسطو هو ۽ هنن جي موجودگي فقط ڪناري وارن شهرن تائين محدود هئي. ڪوچين، کمڀاٽ، دوارڪا، ديبل (ٺٽي) کان سامان کڻي ممباسا، مَلنڊي، زئنزيبار دارالسلام وغيره آيا ٿي ۽ پوءِ اتان ئي ٻيو مال وٺي موٽيا ٿي.

هو اندروني انڊيا يا اندروني آفريڪا ۾ نٿي ويا. ٻي ڳالهه ته ان دور تائين انڊيا جا پٺاڻ، سک يا پنجابي (هندو ۽ مسلمان) آفريڪا جي هنن پٽن ۾ نه پهتا هئا. اهي، گهڻو گهڻو پوءِ 1899ع ڌاري، جڏهن انگريزن ممباسا کان ڪمپالا تائين ريل پٽڙي وڇائڻ جو ڪم شروع ڪيو، ته هنن انڊيا کان اهي ماڻهو گهرايا جيڪي اندروني آفريڪا ۾ ڪم ڪرڻ لڳا ۽ انهن مان ڪجهه اتي ئي  Settleٿي ويا نه ته شروع جي دور وارا گجراتي، عرب، آغاخاني ۽ سنڌي وغيره آفريڪا ۾ رهيا ٿي ته به ڪناري وارن شهرن ۾.

آفريڪا جي اولهه واري ڪناري تي جتي موراڪو، سينيگال ۽ موريطانيا جهڙا ملڪ آهن اتي يورپي ماڻهو گهڻو اڳ پهچي ويا هئا جو اهي ملڪ فرانس، اسپين ۽ پورچوگال کان ويجها هئا پر آفريڪا جي اسان واري پاسي يعني اوڀر واري ڪناري تي پهريان يورپي جيڪي پورچوگالي هئا، 1498ع ۾ پهتا ۽ کين اهو رستو ڏيکارڻ وارو واسڪو ڊاگاما هو. پورچوگالين وٺ پڪڙ ڪري آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري تي ٻن ٽن هنڌن تي پنهنجو قبضو ڄمايو. پوءِ ته هو ڄڻ علائقي جا داداگير ٿي پيا. جيڪو جهاز هيڏانهن هوڏانهن ويندو ڏسن ته هن کان زبردستي ڀتو وٺن، انڪار ڪرڻ تي سندن جنگي جهازن هن تجارتي جهاز تي بارود جو وسڪارو ڪري ٻوڙي ڇڏيو ٿي. 1593ع ۾ هنن پورچوگالين ممباسا ۾ فورٽ جيسز نالي هڪ قلعو ٺاهي پنهنجي پوزيشن مضبوط ڪئي. ساڳي وقت يورپ جون ٻيون قومون به هڻي ڌڻي ڪيپ آف گڊ هوپ اڪري هندي وڏي سمنڊ ۾ اچي پهتيون ۽ هنن نٿي چاهيو ته پورچوگالي اڪيلي سر موج مزا ڪن. ان ڪري ڊچ ۽ انگريز، هنن جا پَرَ ڪٽڻ لڳا. ساڳئي وقت عمان جا عرب ۽ بلوچ، جيڪي هنن يورپين کان گهڻو اڳ کان آفريڪا ۾ موجود هئا، پورچوگالين جي مخالفت ڪرڻ لڳا. هو پورچوگالين جي ٺهيل قلعن تي قبضو ڪرڻ ۽ سندن جنگي جهاز تباهه ڪرڻ ۾ چڱو ڪامياب ثابت ٿيا. پورچوگالين جي تاريخ رهي آهي ته هو جتي به رهيا آهن، ته اتي هنن مڪاني ماڻهن کي عيسائي بنائڻ جي ڪوشش ڪئي پوءِ اهو چاهي گوا هجي يا ملاڪا، موزمبيق هجي يا لئانڊا، مڪائو هجي يا برازيل. هتي آفريڪا جي اوڀر ڪناري تي به ديرو ڄمائڻ بعد هو مڪاني آفريڪي ڪارن ۽ ايشيا جي ماڻهن کي عيسائي بنائڻ لڳا. سندن چيو نه مڃڻ وارن تي ظلم ڪيا ويا. جڏهن ظلم وڌي ويا ته مڪاني ماڻهن مسقط (عمان) جي ان وقت جي سلطان امام سيف بن سلطان اليروبي کان مدد حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ وفد موڪليو. سلطان سڄو احوال ٻڌي ممباسا ۽ ان جي آس پاس جي شهرن جو جائزو وٺڻ لاءِ پنهنجو هڪ خاص ماڻهو موڪليو. ان شخص جو نالو مير شهداد هو ۽ هي بلوچ هو. مير شهداد پهرين ميلنڊي آيو ۽ پوءِ ممباسا پهتو ۽ پورچوگالين بابت لڪ ڇپ ۾ معلومات حاصل ڪرڻ لڳو. مَلنڊي (Malindi) ممباسا کان 70 کن ميلن جي فاصلي تي اتر ۾ هڪ بندرگاهه آهي ۽ اڄ ڪلهه ڪينيا ۾ اچي ٿو. ان وقت هي بندرگاهه به ممباسا جي ٽَڪر جو هو. ملنڊي اڄڪلهه ٽوئرزم جي ڪري به مشهور آهي، جتي ان وقت جي جامع مسجد، گرجا گهر (Church) ۽ 1498ع ۾ واسڪو ڊاگاما جو اڀو بيهاريل ٿنڀو Coral Pillar اڄ به موجود آهي. بهرحال مير شهداد هنن شهرن ۾ پورچوگالين جي جاسوسي قائم رکي. پورچوگالين کي هن ۾ شڪ پئجي ويو ۽ کيس گرفتار ڪري ورتو. هو ڪجهه عرصو قيد ۾ رهيو. ان بعد اتان ڀڄي نڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ۽ عمان پهچي سلطان کي سڄو احوال ٻڌايو ۽ پورچوگالين جي فوجي قوت ۽ انهن جي ڪمزورين کان آگاهه ڪيو. نتيجي ۾ سلطان جي فوجين مير شهداد جي سربراهيءَ ۾ ممباسا جي قلعي (فورٽ جيسس) جو گهيراءُ ڪيو ۽ اڍائي سالن جي محاصري بعد سن 1689ع ۾ ان قلعي تي قبضو ڪري ورتو. سلطان آف عمان مير شهداد جي بهادريءَ ۽ وفاداريءَ مان متاثر ٿي پنهنجي ڀيڻ جي شادي هن سان ڪرائي. ان کان پوءِ مختلف جنگي مهمن ۾ بلوچ سپاهي سلطان جي فوج سان گڏ ايسٽ آفريڪا جي ڪناري تي ايندا رهيا. اڄ جيڪي بلوچن جا پاڙا، نئروبي ۽ ممباسا شهرن ۾ نظر اچن ٿا، اهي ان وقت جي ٽِڪيل (Settled) بلوچن جو اولاد آهن. بهرحال گهڻي ڀاڱي ۾ بلوچ مستقل طور آفريڪا ۾ ان وقت آباد ٿيا، جڏهن اوڻيهين صديءَ جي آخري اڌ ۾ عمان جي بوسعيدي حاڪمن پنهنجي گادي مسقط کان زئنزيبار منتقل ڪئي. ان وقت ممباسا جي بندرگاهه ۾ جنهن هنڌ تي بلوچ اچي رهيا، اهو علائقو آهي جتي اڄ ڪلهه آغا خان اسپتال ۽ گرلز اسڪول آهي. ممباسا ۾ ته اڄ به ايترا ته بلوچ آهن جو هڪ گهٽيءَ جو نالو بلوچي اسٽريٽ آهي. ممباسا ۾ بلوچن جون ٻه مسجدون به آهن جن جا نالا مبارڪ مسجد ۽ بلوچي مسجد آهن. بهرحال بلوچن ۽ مڪاني ماڻهن پورچوگالين جي ايڏي ته مخالفت ڪئي جو هنن کي ڪينيا ۽ تنزانيا وارا ڪنارا 1730ع تائين ڇڏڻا پيا. هونءَ به پورچوگيز سلطنت جي مصالحن جي تجارت(Spice Trade) ۾ دلچسپي نه رهي جو ان ۾ هاڻ ڪو خاص فائدو نه رهيو هو. هنن جي حڪومت فقط موزمبق تائين محدود وڃي رهي جيڪو 1975ع تائين هنن جي هٿ ۾ رهيو.

سامونڊي زندگيءَ ۾ اسان جو موزمبق جي ٻن بندرگاهن، لارينزو مارڪس ۽ بيرا ۾ پورچوگالين جي حڪومت دوران هڪ ٻه دفعو ۽ هڪ ٻه ڀيرا پوءِ وڃڻ ٿيو، جنهن جو تفصيلي احوال انهن ڏينهن جي سفرنامن ۾ لکندو رهيس. لارينزو مارڪس پورچوگالي نالو آهي، جيڪو شهر اڄڪلهه موپوتو جي نالي سان سڏجي ٿو، جيئن اسان وٽ لائلپور، مونٽگمري، جيمس آباد جهڙن شهرن جا انگريزن جا رکيل نالا بدلجي چڪا آهن. پورچوگالين جي ٿڌي ٿيڻ تي ممباسا، زئنزيبار، مَلنڊي، دارالسلام وارن شهرن ۽ اوسي پاسي تي، عماني سلطانن جو راڄ هلڻ لڳو. پهرين هنن جي دلچسپي فقط ڪناري وارن شهرن يعني بندرگاهن سان ڳنڍيل هئي. پر پوءِ لونگن جي پوک ۽ شيدي غلامن جي وڪري مان ملندڙ وڏي ناڻي ۽ 1839ع ۾ عمان جي گادي مسقط مان زئنزيبار شفٽ ڪرڻ بعد هنن پنهنجي طاقت کي اندروني آفريڪا ۾ پڻ وڌائڻ ۽ قائم رکڻ شروع ڪيو. اوڻيهين صدي جي اڌ بعد آهستي آهستي انگريز، جن جو راڄ انڊيا مٿان ته قائم ٿي چڪو هو، آفريڪا جي هن ڪناري وارن بندرگاهن ۾ به دلچسپي وٺڻ لڳا ۽ عماني عربن جي هر معاملي ۾ ٽنگ اٽڪائڻ لڳا. اوڻيهين صديءَ جي آخري سالن ۾ انگريزن، آفريڪي غلامن جي چرپر ۽ وڪري تي بندش هنئي. عماني عرب ڪُڇي نه سگهيا جو انگريزن وٽ طاقتور جنگي جهاز هئا. سمنڊ تي هلندڙ هر ملڪ جي جهاز کي انگريزن جو حڪم مڃڻو پيو ٿي. آخرڪار آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري تي ڪينيا ۽ يوگنڊا واري علائقي تي انگريزن جو ئي راڄ هلڻ لڳو. عماني عربن جو داٻو فقط زئنزيبار ۽ پيمبا ٻيٽ تي وڃي رهيو، جيڪو 1964ع واري انقلاب بعد پڻ ختم ٿي ويو. بهرحال عماني عربن جي اولاد جو اڄ به ڪينيا جي ڪناري وارن شهرن ۾ وڏو سياسي اثر آهي ۽ اهي امير ترين ماڻهو سمجهيا وڃن ٿا. 1885ع ۾ زئنزيبار تي پهرين جرمنن جو قبضو ٿيو، پر پوءِ سگهو ئي انگريزن جي اثر هيٺ رهيو. انگريزن انڊيا ۽ ملايا وانگر آفريڪا ۾ به ريل گاڏي هلائڻ چاهي ٿي جنهن جو ڪم 1899ع ۾ ممباسا کان ڪمپالا تائين شروع ڪيو ويو.