فلمن ۾ ريل گاڏين جو ڪمال- الطاف شيخ

فلمن ۾ ريل گاڏين جو ڪمال

الطاف شيخ

ٽرينن بابت لکندي اها ڳالهه ڌيان ۾ آئي آهي ته اسان جي ننڍي کنڊ جي فلمن ۾... چاهي اهي پاڪستان جون هجن يا انڊيا ۽ بنگلاديش جون، انهن ۾ گهڻو ڪري ريل گاڏي ۽ اسٽيشن جي سين ضرور ٿاڦي وڃي ٿي ڇو جو اسان جي فلمن ۾ ڊانس ۽ گانا ڏيڻ ضروري آهن. ان ڪم لاءِ ريل گاڏي ۽ ريلوي اسٽيشن وڏي مدد گار ثابت ٿئي ٿي جِتي هيرو ۽ هيروئن جي اوچتو ملاقات ٿئي ٿي يا ته ماڻهن جي رش ۾ گمشدگي يا وڇوڙو ٿئي  ٿو يا وري هڪ ٻئي کي ڇيڙ ڇاڙ لاءِ هيرو ۽/يا هيروئن گانو ڳائڻ ضروري ٿيو پوي... اها سهوليت يا Situation هوائي جهاز يا پاڻي واري جهاز ۾ ايترو آسان ناهي.

آئون تصور ڪري سگهان ٿو ته شروع جي ڏينهن ۾ هيرو هيروئن کڻي ڪير يا گانو کڻي ڪهڙو به هجي پر  فلم ۾ ٽرين جو هجڻ وڏي ڳالهه هوندو  هو جنهن کي فلم ۾ ڏسي ماڻهن جا پئسا وصول ٿيندا هوندا ڇو جو انڊيا ۾ ۱۸۵۳ع ۾ ريل هلڻ شروع ٿيڻ کان اڳ ريل جون ڳالهيون فقط انهن ماڻهن کان ٻڌبيون هيون جيڪي انگلنڊ مان ٿي ايندا هئا. ان بعد جڏهن بمبئي کان ٿاڻي يا ڪلڪتي کان ريل گاڏي هلي ته فقط ڪجهه خوش نصيب ماڻهو جن انهن ۾ سفر ڪيو ٿي يا جن جا گهر ۽ زمينون ريل جي پٽي ڀرسان هيون اهي ئي هن آفت کي ڏسي سگهيا ٿي باقي ٻين کي ته ريل فلمن ۾ ئي ڏسڻ نصيب ٿي ٿي.

ڪاليج جي ڏينهن ۾ ريڊيو سلون اسان جي دلپسند ريڊيو اسٽيشن هوندي هئي. انهن ڏينهن ۾ ۱۹۶۰. ـ ۱۹۶۵ع ۾ نه ٽي وي هئي نه وڊيو. واحد وندر ريڊيو هوندو هو ۽ ريڊيو سلون تان صبح جو ۽ شامَ جو ڪافي دير فلمي گانن جي فرمائش هلندي  هئي. جهاز تي به ۷۶. ـ ۱۹۷۵ع تائين ”ريڊيو سلون“ ٻڌيسين جيڪا پوءِ ”سري لنڪا براڊ ڪاسٽنگ ڪارپوريشن“ ٿي. بهرحال ريڊيو سلون تان صبح جو اڌ ڪلاڪ وڄندڙ پراڻن گانن ۾ ڊاڪٽر فلم جو گانو..... ”آئي بهار...... آج آئي بهار....“ اڪثر ٻڌندا هئاسين جيڪو آرزو لکنويءَ جو لکيل آهي ۽ پنکج ملڪ ڳايو به  آهي فلم ۾ ان ته ائڪٽنگ به ڪئي آهي ۽ ميوزڪ ڊئريڪٽر به پاڻ آهي. هيءَ ۱۹۴۱ع جي فلم آهي. پلي بئڪ سنگنگ اڃان اوجَ تي نه پهتي هئي. نور جهان جهڙين هيروئنن کي به ائڪٽنگ سان گڏ پاڻ ٿي ڳائڻو پيو. بهرحال هيءَ فلم ان دور جي آهي جڏهن ننڍي کنڊ تي اڃان انگريزن جو راڄُ هو. کانئن آزادي حاصل ڪرڻ ۽ پاڪستان بنجڻ ۾ ته اڃا ڪافي سالَ هُئا پر انڊيا ڇڏيو (Quit India) تحريڪ به اڃان جنم نه ورتو هو.

ان ڏينهن اتفاق سان يو ٽيوب تي هي گانو ٻڌڻ ۽ ڏسڻ جو موقعو مليو. هن کان اڳ منهنجي هيءَ فلم ڏٺل نه هئي. سو هي گانو ڏسي مونکي حيرت ٿي ته هي گانو پنکج ملڪ ٽرين ۾ ڳايو آهي. توهان به هن کي يو ٽيوب تي ڏسي سگهو ٿا ۽ پنکج ملڪ جو آواز enjoy ڪري سگهو ٿا.... خاص ڪري چٽگانگ ۾ نيول اڪيڊمي ۾ پڙهڻ دوران اسان جي ڪيترن ڪلاس ميٽ ڪئڊٽن جو پنکج ۽ سهگل دلپسند سنگر هوندا هئا ۽ مون لاءِ ته اڄ به آهن. مونکي پڪ آهي ته اڄ ڪلهه جي هن ماڊرن دور ۾ هي گانو نوجوانن کي کڻي نه وڻي پر مون جهڙن پوڙهن کي پنکج ملڪ جو مائي ڀاڳي ۽ ريشما نموني جي منفرد آواز ۾ هي گانو ضرور سرور ڏيندو.

آئی بہار آج آئی بہار

گلشن میں لئے پھولوں کے ہار

آج آئی بہار

آج پھولوں کا بلبل سے بیاہ ہونے کو ہے

آج تھالوں میں چندن آنے کو ہے

آج پیالوں میں اُبٹن آنے کو ہے

آئو  ترانے چھیڑیں نئے ۔ لئے پھولوں کے ہار

آج آئی بہار۔۔۔۔۔۔ وغیرہ وغیرہ۔

هي گانو مون هينئر ڏٺو آهي. منهنجي خيالَ ۾ هي سڀ ۾ پراڻن گانن مان هڪ هوندو جيڪو ريل گاڏيءَ ۾ ڳايو ويو آهي ۽ جيڪا فلم منهنجي ڄمڻ کان به ٽي سال اڳ رليز ٿي آهي. يعني ۷۳ سالَ ٿيا اٿس. هن گاني مان توهان کي انڊيا ۾ ريل گاڏي جي تواريخ جي آئڊيا ٿي سگهندي ته ويندي ويهين صدي جي شروع وارن سالن ۾ ريل گاڏيون ڪهڙي نموني جو هيون! ڇو جو فلم ۾ هيءَ ريل گاڏي ڪافي پراڻي زماني جي نئرو گئج جي گاڏي آهي  جنهن ۾ پنکج ملڪ خوشيءَ ۾ جھومندي ڳائي ٿو ۽ هن سان گڏ گاڏي ۾ ويٺل ٻيا مسافر به ساٿُ ڏين ٿا. بعد ۾ ريل جا گاڏا لوهه جا ٿيا پر هي گاڏو توهان کي ڪاٺَ جو نظر ايندو. اڄ ڪلهه ريل گاڏيءَ جي درين تي لوهي شيخون (Grills) لڳل آهن جيئن ڪو دريءَ مان ٻاهر ٽپو نه ڏئي سگهي پر هن ريل جي درين ۾ ڪا گِرل ناهي. دٻن جي ٻاهران EIR (ايسٽ انڊيا ريلويز) لکيل آهي. جيئن اسان وٽ هلندڙ ان وقت جي ريل گاڏين تي NWR (نارٿ ويسٽرن ريلويز) لکيل هوندو هو. اڄ ڪلهه نه EIR ڪمپني آهي ۽ نه NWR. ٿي سگهي ٿو هندي فلمن جو هي گانو پهريون هجي جيڪو ريل گاڏيءَ ۾ فلمايو ويو آهي.... ڇو جو هن کان ٻه چار سال اڳ ئي هي ڳالهائيندڙ فلمون (Talkies) شروع ٿيون هيون نه ته ان کان اڳ آواز بنا (گونگيون) فلمون هليون ٿي. اسانجي اسڪول وارن ڏينهن تائين سئنيما هالن جو نالو فخر مان ”ٽاڪيز“ لکيو ويو ٿي جيئن هالا جي شاهه ٽاڪيز، حيدرآباد جي شهاب ٽاڪيز، راحت ٽاڪيز.... وغيره... يعني سئنيما جي مالڪن پبلڪ کي ٻڌائڻ ٿي چاهيو ته هاڻ هِتي گونگيون فلمون نه پر ڳالهائيندڙ (Talkies) هلن ٿيون.

مٿين ۱۹۴۱ع واري فلم ”ڊاڪٽر“ ۾ ڏيکاريل ريل گاڏيءَ جي انجڻ (Locomotive) به پراڻي زماني جي ٻاڦَ واري آهي اڄ به فلمن ۾ ريل گاڏي ۽ اسٽيشن ڏيکارڻ جي پوري ڪوشش ڪئي وڃي ٿي ۽ هلندڙ يا بيٺل گاڏيءَ ۾ گانو ڏيڻ به Must آهي. گاني جي وچ ۾ انجڻ جي ڇڪا ڇڪا ۽ سيٽي جو آواز ائين آهي جيئن ڪنهن جملي ۾ ڪاما ۽ فل اسٽاب جون Punctuation مارڪس... بقول اسانجي ممبئي يونيورسٽي جي پروفيسر دوست ٻلديو مٽلاڻي جي:

Indian Railways, which are an integral part of life for common man, have been immortalized in many films over the decades......

اڄ به جواني جي ڏينهن جي اها ريل گاڏي جي فلمي سين ياد اچي ٿي جنهن ۾ خوبصورت شرميلا ٽئگور..... يعني ان وقت جي خوبصورت، ريل گاڏيءَ جي دري مان راجيش کنا کي ڏسي رهي آهي. سندن ڳل جو گهٻ (dimple) سندس شرميلي مرڪ ڪري اڃان به گهرو ٿي ويو آهي ۽ اسان وارو هيرو.... يعني ان وقت جو من پسند هيرو، کاٻي ڪلهي کھي لڙڪائي پنهنجي روايتي ادا سان ڪنڌ کي جھٽڪو ڏئي ٽيڏين اکين سان شرميلا کي ڏسي گانو ڳائي ٿو:

میرے سپنوں  کی  رانی  کب آئے  گی  تو

بیت  جائے  زندگانی  تب  آئے  گی  تو . . . . وغيره وغيره

يا اڄ جو هيرو شاهه رخ خان ۽ هيروئن ملائڪا جيڪڏهن ”چهيا چهيا“ وارو گانو ريل گاڏيءَ بدران ڪنهن ميدان يا پارڪ ۾ ڳائين ها ته اهو مزو نه اچي ها.... يا ڪرنا ڪپور Jab we Met فلم ۾ ۽ ڪاجول فلم دل والي دلهنيا لي جائين گي جي گانن ۾.... بنا ٽرين جي viewers کي ڪهڙو مزو ڏين ها.

دادا موني جو آشيرواد فلم جو گانو ”ريل گاڙي ريل گاڙي“ هجي يا ڇوٽي نواب جي فلم پري نيتا جو گانو ”کستو مزا هي رهي لائمه“ بالي وڊ وارا هميشه ريل گاڏي پنهنجين فلمن ۾ ائين ٽنبين ٿا ڄڻ اها به هڪ اداڪاره هجي..... جيئن ويسٽرن فلمن ۾ گهوڙو. ائين ناهي ته بالي وڊ وارا پنهنجين فلمن ۾ ريل گاڏي هيرو هيروئن کي رومانٽڪ گانو ڳائڻ لاءِ ڏين ٿا پر اها ٻين ڳالهين لاءِ به ڏني وڃي ٿي جيئن فلم Gangs of Wasseypur ۾ سلطانا ڊاڪو هڪ ٻئي پويان ريل گاڏين ۾ ڦر ڪري ٿو يا جيئن جئه ويرو ۽ ڌاڙيلن جي وچ ۾ فلم شعله ۾ لڙائي ڏيکاري وئي آهي. بهرحال گهڻي ڀاڱي فلمن ۾ ريل گاڏي رومانس جو ئي سمبل سمجھي وڃي ٿي چاهي حبيب فيصل جي فلم ”عشاق زادي“ هجي يا لارادتا ۽ وني پاٺڪ جي فلم ”چلو دلي“ هجي. ڪشور ڪمار جو فلم ”هاف ٽڪيٽ“ جو ته سڄو گانو ”چيل چيل کجری سنائے۔ جھوم جھوم کو ا بھی ڈھولک بجائے “  ته ريل جي دٻي ۾ ئي فلمايل آهي.

ڪيترا دفعا ريل گاڏي ۾ ڳايل گانا پيار محبت کان وڌيڪَ ٻين ڳالهين جو به اظهار ڪن ٿا. ” آپ ڪي قسم“  فلم ۾ راجيش کنا ريل ۾ سفر ڪري ےو. هو هڪ ساڙ سڙيو مڙس ڏيکاريو ويو آهي جنهن کي ممتاز پيار ڪري ٿي پر سنجيو ڪمار جي اچڻ ڪري هن کي شڪ پيدا ٿئي ٿو ۽ زال کي بيوفا سمجھي ڇڏي ڏئي ٿو. ـ بعد ۾ هو پنهنجي غلطي محسوس ڪري ٿو پر ممتاز ٻي جي زال وڃي ٿي آهي. دريءَ مان ٻاهر جا نظارا تڪڙا تڪڙا بدلندا ڏسي هو ڳائي ٿو:

زندگی کے سفر میں گذر جاتے  ہیں جو مقام۔ وہ پھر نہیں آتے۔

دوستو! شک دوستی  کا  دشمن ہے۔ اپنے دل میں اسے گھر بنانے نہ دو

کل تڑپنا پڑے یاد میں جن کی۔ روک لو روٹھ کر ان کو  جانے نہ دو

بعد میں پیار کے چاہے بھیجو ہزاروں سلام۔ وہ پھر نہیں آتے ۔ وہ پھر ۔۔۔۔۔۔

ڪشور ڪمار جو هي گانو بدلجندڙ وقت ۽ حالتن کي Symbolize ڪري ٿو جنهن لاءِ هيرو ”کنا“ کي ساڙ ۽ شڪ جي قيمت ادا ڪرڻي پوي ٿي.

هندي فلمن ۾، بلڪه اسانجي ننڍي کنڊ جي سڀني زبانن جي فلمن ۾ ڇوڪر کي ڇوڪريءَ سان ملائڻ ڏيکاريو وڃي ٿو ته ريل گاڏيءَ ۾ يا ريلوي اسٽيشن تي..... ان بعد پيار محبت شروع. ڇوڪري ۽ ڇوڪريءَ جي ڪنهن ڳالهه تي اڻ بڻت ٿيڻ تي هڪ هڪ پاسي ويندڙ ريل گاڏيءَ ۾ چڙهي ويندو ته ٻيو ٻئي پاسي ويندڙ گاڏيءَ ۾. وري جي ملڻ ڏيکارڻو هوندو ته ٻنهي کي ساڳي ٽرين جي ساڳي دٻي ۾! ريل گاڏي اسان جي فلمون ٺاهيندڙ لاءِ ڪم آسان ڪري ٿي. ڪڏهن ڪڏهن ته هيروئن ريل ۾ پئي ويندي آهي ته اسانجو هيرو صاحب بس ۾، جيپ ۾ يا ڦٽ ڦٽي (موٽر سائيڪل) تي ان جي سڌائيءَ ۾ گانو ڳائيندو ويندو آهي جيئن فلم اراڌنا ۾ شرميلا ٽئگور ۽ راجيش کنا. يا ان سان ملندڙ جلندڙ ناصر حسين جي فلم ”جو پيار ڪسي سي هوتا هي“ ۾ آشا پاريک ريل گاڏيءَ ۾ ئي پئي وڃي ته ديوانند صاحب بس ۾! يا فلم ”سولوان سال“ ۾ وحيده رحمان ۽ هيمنت ڪمار گانو ڳائين ٿا.

ہے  اپنا  دل تو  آوارہ

نہ جائے کس پہ آئے گا۔

ڪمال امروهي جي فلم ”پاڪيزه“ ۾ وري هيرو راج ڪمار صاحب کي ريل جي ساڳي دٻي ۾ سفر ڪندڙ مينا ڪماري جي پيرن جو وڏو خيال ٿو رهي ته اهي ٽرين جي دٻي ۾ خراب ٿي پوندا، شايد! جو هو چوي ٿو:

یہ پاؤں زمین پر مت اتارئے گا

میلے ہوجائیں گے۔ آپکے پاؤں بہت حَسین ہیں۔

انگريزي فلمن ۾ بالي ووڊ جي فلمن وانگر نه ڊانسون آهن ۽ نه ”دوگانا“ پر انهن ۾ به ڪڏهن ڪڏهن ٽرين نظر اچي ٿي خاص ڪري ڏوهن، لڙائين ۽ تاريخي فلمن ۾. ويسٽرن فلمن ۾ اڪثر ريل گاڏين ۾ ڦر ڪرڻ جا نظارا هوندا آهن جيئن اگاٿا ڪرسٽي جي ناولن تي ٺهيل فلمون ۴.۵۰ from Paddington ۽ ”مرڊر ان اورينٽ ايڪسپريس“. الفرڊ هچڪاڪ جون Action ۽ Thriller فلمون ريل گاڏين واريون رهيون جيئن ته ”اسٽرينجرس ان ٽرين“ ۽ “North by North West” فلم.

”فرام رشيا وٿ لو“ فلم ۾ جيمس بانڊ پنهنجي روسي دشمن سان ٽرين ۾ ئي وڙهيو ۽ ”گولڊ فنگر“ فلم ۾ آمريڪي حڪومت جي سون جو ڌاڙو هڻڻ لاءِ ريل گاڏي استعمال ڪئي وئي.

ڪيتريون ئي جنگيون ننڍيون توڙي وڏيون ريل گاڏي وارين فلمن ۾ ڏيکاريل آهن جيئن فرئنڪ سناترا جي فلم Von Ryan’s Express. برٽ لائنڪاسٽر قيمتي مغربي آرٽ نازين جي هٿ چڙهڻ کان فلم “The Train” ۾ بچايو. ڊئوڊ لين جي فلم ”برج آن دي رور ڪوائي“ ۾ انگريز قيدين جپاني ٽرين کي ڪوائي ندي تي ٺهيل پل تان لنگهڻ کان روڪيو. اسپيلبرگ جي فلم “Schindler’s List” ۾ ريل گاڏيون جرمني جي يهودين کي concentration ڪئمپن ڏي ڍوئيو پيو وڃن. اهڙي طرح ماضي بعيد جي هڪ مشهور فلم Dr Zhivago ۾ پڻ ريل جا نظارا ڏيکارڻ ضروري سمجھيا ويا آهن.

ريل گاڏين جا ڪجهه نظارا بالي وڊ ۽ هالي وڊ جي فلمن کي ڳنڍين به ٿا. ۱۹۵۰ع ۾ هڪ ڪاميڊي فلم Love in the Afternoon ۾ ان وقت جي حسين ۽ اسان ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي سينيئر ڪلاس جي ڪئڊٽن جي فئوريٽ فلم اداڪارا آڊري هيپبرن پنهنجي فلمي پيءُ  Chevaliers سان گڏ اسٽيشن تان ڇٽندڙ ريل گاڏيءَ پٺيان ڊوڙي ٿي.... هوءَ پنهنجي عاشق ڪوپر سان ملڻ لاءِ، جيڪو اڳهين ٽرين ۾ موجود آهي. هونءَ ٽرين ۾ سوار ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿيو وڃي. اها انگريزي فلم اسان ۱۹۶۱ع ۾ حيدرآباد جي نيو ميجيسٽڪ سئنيما ۾ ڏٺي هئي، جڏهن اسان مئٽرڪ پاس ڪري فرسٽ ييئر ۾ آيا هئاسين. ان بعد ان قسم جي سين خبر ناهي ڪيترين هندي/ اڙدو فلمن ۾ ڏسي چڪا آهيون. هڪ ته ڪجهه سال اڳ بالي ووڊ جي فل ”دل والي دلهنيا لي جائين گي“ ۾ ڏسڻ جو موقعو مليو جنهن ۾ ڌيءَ جي ڳالهه مڃڻ کان انڪار ڪندڙ پيءُ امرش پوري نيٺ ها ڪري ٿو ۽ پنهنجي ڌيءَ ڪاجول کي شاهه رخ سان ڀڄي شادي ڪرڻ جي موڪل ڏئي ٿو..... ”جا سمرن جا“ هو ڪاجول کي چوي ٿو جيڪا موقعو هٿ مان وڃائڻ بدران ڇٽندڙ ٽرين پٺيان ڊوڙي ڊوڙي سوار ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿيو وڃي جنهن ۾ سندس عاشق شاهه رخ خان آهي.