ترڪيءَ جي جاگرافيڪل بيهڪ - امتياز منگي

ترڪيءَ جي جاگرافيڪل بيهڪ

امتياز منگي

ترڪيءَ جون حدون اٺن ملڪن سان ملن ٿيون. اتر-اولهندي بلغاريه، اتر-اوڀرندي جارجيه، اولهه ۾ يونان، اوڀر ۾ آرمينيا، آذربائيجان ۽ ايران ۽ ڏاکڻي اوڀر ۾ عراق ۽ شام اٿس. دنگئي ملڪن سان سندس مفاصلو هيٺ ڏجي ٿو.

پاڙيسري ملڪ	مفاصلو ڪلوميٽرن ۾
ايران	499
عراق	352
بلغاريه	240
شام	822
جارجيا	252
يونان	206
آذربائيجان	09
آرمينيا	268

بدليل دور ۽ منهن مٽايل موسمون به ڪڏهن ڪڏهن بدعنوان ٿي پونديون آهن. اڪثر و بيشتر صلحناما، ٺڳي جا ٺاهه، زبردستي مڙهيل فيصلا، راڄوڻيون، سمجهوتا گهڻن نعمتن کان محروم ڪري ڇڏيندا آهن. عالمي ڳٺ جوڙ کان وٺي ضلعي جوڙ توڙ تائين جاگرافي سان جڳاڙ عام (practice) رهي آهي. مون پنهنجي سفر جي شروعات ۾ ئي لکيو آهي ته استنبول هميشه کان (Sandwich) ٿيندو رهيو آهي . تمام اوائلي دورن کان يونانين ۽ فارسين وچ ۾ جنگين جو سبب رهيو. پهرين صدي قبل مسيح ۾  هي رومين جي قبضي ۾ آيو. انهن جي حاڪم قسطنطنيه پهريون ۳۲۴ ۾ پنهنجي نالي سان هي شهر وسايو ۽ رومي سلطنت جي گادي بڻايو. رومي سلطنت جي ورهاڱي بعد هي اوڀرندي رومي سلطنت، جنهن کي بازنطين چيو ويو جي گادي بڻايو ويو. مسلمانن جي آڳاٽين فتحن موجوده ترڪيءَ جي مشرقي حصن تي والار قائم رکي، جنگ ملازڪرد (Battle of Manazikert) ۾ رومين تي سلجوڪين جي فتح ڪافي معاملو سڌو ڪري ڇڏيو. سلجوڪين جي زوال بعدترڪيءَ جي سياسي منَظرنامي تي عثماني اڀريا جن اسلامي تاريخ جي عَظيم رياست ”سلطنته  عثمانيه“  جوڙي. سلطنته  عثمانيه ۶۳۱ع  سالن تائين قائم دائم رهي، جنهن سان وچ يورپ ۾ اسلام پکڙيو. زوال جي دور کانپوءِ ”سلطنت عثمانيه“ پهرين جنگ عظيم ۾ جرمني جو ساٿ ڏنو. جنگ کانپوءِ واري معاهدي Treaty of sevres مطابق فاتح اتحادي قوتن سلطنته  عثمانيه جا ٽڪرا ٽڪرا ڪري  پاڻ ۾ ورهائي ڇڏيا. پهرين جنگ عظيم بعد ”سلطنت  عثمانيه“ ۽ اتحادي فوجن وچ ۾ هن معاهدي تي ڏهين آگسٽ ۱۹۲۰ع تي عثماني سلطنت صحيون به ڪيون، پر ترڪيِءَ جي جمهوري تحريڪ ان کي نه قبوليو. مصطفيٰ ڪمال اتاترڪ جي قيادت ۾ ان تحريڪ جنگ آزاديءَ جو اعلان ڪيو. قسطنطنيه مان سلطنت مٽائيءَ کيس جمهوري رياست بڻايو ويو. ان معاهدي کي سلطنت عثمانيه کي تاريخ جي بدترين شڪست چئجي، جيڪو اپريل ۱۹۲۰ع ۾ اتحادين جي وچ ۾ سان ريمو ڪانفرنس  San Remo Conferenceکانپوءِ ٿيل فيصلن جي هڪ ڪڙي هو. ان معاهدي تحت سعودي عرب وارو حجاز ۽ آرمينيا کي آزاد ملڪ قرار ڏنو ويو.

جديد دور جي ترڪي

جيڪڏهن جديد ترڪيءَ تي سياسي نگاهه وجهبي ته معلوم ٿيندو ته ۱۹۲۳ع ۾ ترڪي جو ابو مصطفيٰ ڪمال اتاترڪ سلطنتن ۽ خلافتن جو مڪمل خاتمو آڻي، ريپبليڪن پيپلز پارٽيءَ ذريعي اقتدار ۾ آيو. هي ترڪيءَ جون نئون جنم هو. ترڪي ۱۹۴۵ع ۾ اقوام متحده جو ميمبر ٿيو ۽ ۱۹۵۲ع ۾ NATO ۾ آيو.يورپ ڏي گهڻو مائل هجڻ ڪري هي ملڪ NATO کانسواءِOECD, WEOG, OSCE جهڙن آرگنائيزيشنس ۾ ميمبر آهي. باقي  يورپي يونين ۾ شموليت لاءِ ڪوششون جاري اٿن، جنهن منجهه رڪاوٽن ۽ تحفظات جو اڳتي ذڪر ايندو. ريپبليڪن پيپلز پارٽي ۲۲ مئي ۱۹۵۰ع  تائين اقتدار تي حاوي رهي، سندن بعد ڊيموڪريٽڪ پارٽي پڻ ڏهن سالن تائين ڌاڪو ڄمايو. پر فوجي حڪومت ۲۸ مئي ۱۹۶۰ع ۾ عوامي حڪومت جو تختو اونڌو ڪري، پنهنجا انڌا قانون نافذ ڪري ڇڏيا. ۲۰ نومبر ۱۹۶۱ع تي وري به مصطفيٰ ڪمال اتاترڪ جي پارٽي اقتدار ۾ اچي ملڪ سنڀاليو ۽ عصمت انونو Ismet Inonu ٽيون ڀيرو ملڪ جو وزير اعظم ٿيو، تنهن بعد مختلف دورن ۾ هيءَ پارٽي ٽي چار دفعه وارو وڄائي ويئي. فوجي هڪ دفعو اقتدار جو مزو وٺڻ بعد ڪٿي ٿي چپ رهي سگهيا. ۶۰ واري ڏهاڪي کان پوءِ هو وري بيرڪن مان ٻاهر نڪري، چار دفعه وزير اعظم رهندڙ سليمان ڊيمرل (Suleyman Demirel) جي حڪومت جو ۲۰ سيپٽمبر ۱۹۸۰ع تي تختو اونڌو ڪري  قبضو ڪيو ۽ ۱۳ ڊسمبر ۱۹۸۳ع تائين هن جنت جهڙي ملڪ ۾ جمهوريت جو جنازو ڪڍيو ويو.  ترڪيءَ جو موجوده وزير اعظم ريسيپ طيب اردوگن جيڪو استنبولين آهي ۽ ان کان اڳ استنبول جو ميئر پڻ رهي چڪو آهي. سندس تاريخ ساز پاليسين بابت اڳتي تفصيلي ڳالهيون ڪبيون. هن کان اڳ بولينٽ اسيوٽ (Bulent Ecevit) پڻ پنج دفعا وزير اعظم هجڻ جو اعزاز رکي چڪو هو، جيڪو استنبول سان واسطو رکندو هو. ۲۰۰۶ع ۾ سندس وفات بعد اها ڳالهه منظر عام تي آئي ته سياست کانسواءِ اهل ذوق هيو. هو اعليٰ پائي جو شاعر پڻ هو ۽ سندس سموري زندگي علم و ادب سان سلهاڙيل رهي. جيڪڏهن سندس سندس خاندان کي جاچبو ته سندس پيءُ يونيورسٽيءَ ۾ قانون جو پروفيسر هيو ۽ ماءُ هڪ مشهور آرٽسٽ هئي. بولينٽ اسيوٽ  ۱۹۷۴ع، ۱۹۷۷ع، ۷۹-۱۹۷۸ع ۽ ۲۰۰۲-۱۹۹۹ع ترڪيءَ جو وزير اعظم رهيو. استنبول ڄائي تانسو سلر Tansu ciller پڻ ۱۹۹۳ع کان ۱۹۹۵ع تائين ترڪيءَ جي وزير اعظم رهي، جيڪا اقتصاديات ۾ PhD هئي. هوءَ ترڪيءَ جي پهرين عورت وزير اعظم هئي.

ترڪيءَ جي اها تاريخ رهي آهي ته جيترو اسلام جي حامين کي ڪچلجي ٿو، اهي ايترو ئي ڀڙڪو ڏئي اڀرن ٿا. ۱۹۹۵ع جي عام چونڊن ۾ پهريون دفعو خدمت پارٽي(Welfare Party) سڀني کان وڏي پارٽيءَ طور اڀري ۽ اسلامي نظريو رکندڙ نجم الدين اربڪان(Necmettin Erbakan)  کي وزير اعظم بڻايو ويو. هن جي باري ۾ دلچسپ ڳالهه اها آهي ته هو فزڪس جو پروفيسر هيو ۽ ڪيترن ئي سالن تائين جرمني ۾ هڪ سائنسدان طور ڪم ڪندو رهيو. هي ڪٽر مسلمان سائنسدان پنهنجن مذهبي سوچ ڪري سلامتي ڪائونسل سان سدائين اختلاف رکندو رهيو. سلامتي ڪائونسل جي دٻاءَ ۽ دهمان ۾ نه ايندي، هن ۱۹۹۷ع ۾ پنهنجي عهدي تان استعفي ڏئي ڇڏي. هن سان دشمنيءَ طور هن تي سياست ۾ بهرو و ٺڻ تي پابندي مڙهي وئي. هن سياسي وٺ سٺ جو وڏو فائدو بلند ايجوت (Bulent Ecevit)کي پيو، جنهن کي بعد ۾ وزير اعظم بڻايو ويو. بلند ايجوت (Bulent Ecevit) جي باري ۾ وري ٻي گالهه ٻڌائيندو هلان ته هي نهايت ئي غريب خاندان سان واسطو رکندو هيو ۽ پيشي جي لحاظ کان هڪ صحافي هيو. هي به ۱۹۲۵ع ۾ استنبول ۾ پيدا ٿيو. هن کي لکڻ پڙهڻ سان بي تحاشا پيار هيو. ان جو اندازو ان ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو ته هنself-made  ليڊر، ايليٽ(T. S. Eliott)  ۽ ٽئگور جي لکڻين جو ترڪي ٻولي ۾ ترجمو ڪيو هيو، پنجين نومبر ٻه هزار ڇهه ۾ ڇهه مهينا مسلسل ڪوما ۾ رهندڙ هي باذوق سياستدان انقره ۾ گذاري ويو.

سياستدانن جي ذاتي زندگي، تعليمي قابليت، گڻن ۽ صلاحيتن جي باري ۾مختصر ان ڪري به ٻڌايان پيو ته سياسي بصيرت سان گڏوگڏ ترڪي جا ليڊر ڪيترا نه کرا، مخلص، پڙهيل لکيل، پيشه-ور، سڄاڻ ۽ باشعور آهن. ترڪي جي ڀيٽ ۾ اسرندڙ ملڪن ۾ مخصوص خاندان سياست جي راند ۾ رڌل نظر ايندا. اهي سياسي خاندان ٿڌن ملڪن جي پکين وانگر ڏاڍا نازڪ ۽ نفيس آهن. ٿوري به هوا پنهنجي طبعيت جي برعڪس گهلندي ڏسندا ته گذريل گورنمينٽ تي الزام تراشي ڪري حڪومتي پارٽي جي حق ۾ ٻه بيان ڏئي احتساب کان آجا ٿي ويندا يا معاملو اڃا به سڌو نه ٿيو ته هڪدم هجرت تحريڪ هلائي عرب ملڪن يا يورپ ۾ ”ولر ڪيو وتن پرت نه ڇنن پاڻ ۾“.  ٻاهرين ملڪن ۾ علاج سندن بهترين مشغلو آهي. اقتدار ۾ نه هوندا ته پاڻ ۾ مٽيون مائٽيون پيا ڪندا، شادين غمين ۾ ٻٽ هوندا، هر ڳالهه ۽ امور ۾ صرف پنهنجي اولاد کي فوقيت ڏيندا. عوام ۽ نوڪر شاهي ته ڪچو خام مال آهن. اهي ته ٻارڻ  (fuel)آهن جن کي ٻاري ائٽمي توانائي حاصل ڪجي. ويچارو عوام. جن وٽ متبادل رستو آهي ئي ڪو نه. جنهن کي ٽڪيٽ ملي اهو ئي سندن محبوب ليڊر آهي. جيڪو رهجي ويو اهو وساريل باب. ڪو ريل ۾ ڪو جيل ۾. اهل سمجهندي به ووٽ جي حقدار کي ٿڏي ڇڏڻ اسان جي فطرت، بيلٽ باڪس ۾ وڌل، آسري جو وڪوڙيل ووٽ جيڪو واعدا خلافي جي ور چڙهي ويندو. ووٽ جي امانت ۾ خيانت جي ڏينهن ۾ باقي بچيل چند ڏينهن اميدوارن جا چڪر مٿان چڪر، حويلين ۽ عاليشان بنگلن جا کليل ڌوڪيباز در، بينرن، پمفليٽ، وال پوسٽر جي وبا، ڪارنر ميٽنگن ۾ وفا نه ٿيندڙ وچن. ڪرائي جي گاڏين تي، ايڪو سائونڊ تي جهمريون. ڀوتارن جي شان ۾ وڄندڙ ڪيسيٽون، سياسي نٽ کٽ نينگرين جا نخرا. هي آهي اليڪشن جو زمانو ياElection Campaign  جنهن ۾ نوڪرين، پروموشنز، ٺيڪن، قرضن لاءِ آسائتا نوجوان جن جا ڳلا نعرا هڻي هڻي ويهجي ويا آهن.

قرض وڏو مرض آهي 

ٻارهين مئي ٻه هزار ۾ ترڪيءَ جي سابق چيف جسٽس احمد نجدت سيزر (Ahmet Necdet Sezer) کي پارليامينٽ ملڪ جو ڏهون صدر چونڊيو. ستن سالن تائين صدر رهندڙ هن قانوني ماهربعد ۾ موجوده صدر عبدالله گل کي صدارت جون واڳون سونپيون. جسٽس احمد نجدت سيزر جي اچڻ سان اقتصادي اصلاحات لاءِ وڏا منصوبا جوڙيا ويا، پر بجاءِ اڳتي وڌڻ جي ترڪي معاشي بحرانن جي ڌٻڻ ۾ ڦاسندو ٿي ويو. جيئن جيئن حالتون سنگين ٿينديون ويون، تيئن تيئن ترڪش ليرا جي قيمت ۾ چاليهه سيڪڙو لاٿ آئي. هاڻي ته ملڪ هي ڪو معجزو ئي بچائي سگهي پيو. معاشي بدحالي مان نڪرڻ لاءِ ۽ حالتن کي قابو ڪرڻ لاءِ عالمي بئنڪ جي سابق نائب صدر ڪمال درويش کي مارچ ۲۰۰۱ع ۾ وزير اقتصاديات جو کاتو ڏنو ويو. ڪمال درويش هيٺين سطح تائين معاشي استحڪام ۾ حڪومت جو هٿ ونڊائڻ ۾ مئي ٻه هزار هڪ تائين مجموعي طور تي عالمي مالياتي فنڊ (IMF) کان ڏه ارب ڊالرن جي قرض جو بندوبست ڪيو. فيبروري ۲۰۰۲ع ۾ عالمي مالياتي فنڊ (IMF) وڌيڪ نو ارب ڊالرن جا قرض منظور ڪندي، سال اڌ ۾ ڪجهه قسطن تي مشتمل وڌيڪ پنج ارب ڊالرن جو دلاسو به ڏنو ان شرط تي ته ترڪي پنهنجا معاشي سڌارا انهن جي مشوري جي روشنيءَ ۾ مرتب ڪندو. حڪومتي ڇڪتاڻ هلندي رهي۽ ترڪي جو معصوم پکيءَ جهڙو روح عالمي مالياتي فنڊ (IMF) جي پڃري ۾ قيد ٿي ويو. عالمي مالياتي فنڊ (IMF) جا قهري شرط، پابنديون خاص ڪري سرڪاري ادارن جي نجڪاري ۽ ٻيا نام نهاد سياسي سڌارا عمل ۾ نه اچي سگهيا ۽ انهن جي تڪميل ۾ دير ٿيندي رهي. مخالف ڌر جي جماعتن ۽ حڪومتي اتحاد ۾ شامل پارٽين جي دٻاءَ ڪري ترڪ اسيمبليءَ کي مقرر مدت کان ارڙهن مهينا اڳ ٽي نومبر ٻه هزار به ۾ عام چونڊن جو اعلان ڪرڻو پيو. ساڳي وقت نظم و ضبط ۾ ڪمزوري، بدعنوانين سبب ادارن جو ويهجي وڃڻ، مالي گهپلن ۽ ڪرپشن ڪري سڪيولر طبقن جي ساک متاثر ٿيڻ لڳي. انهن حالتن جي برعڪس مقامي بلدياتي چونڊن ۾ سوڀ حاصل ڪندڙ اسلام پسند قوتون تمام ايمانداري ۽ محنت سان ڪم ڪري رهيون هيون. اهوئي سبب آهي جو خدمت پارٽي (Welfare Party) ڇڏيندڙ هڪ ڌڙو عدل ۽ ترقي پارٽي(Justice & Development Party)  نمايان ٿي اڀري. اهي مسلسل ٻه چونڊون کٽي هڪ ڀرپور قوت طوراڀريا. ٻه هزار ٻه ۲۰۰۲ع ۽ ۲۰۰۷ع عام چونڊن ۾ ڪاميابي ماڻيندڙ عدل ۽ ترقي پارٽي(Justice & Development Party)  پوين چونڊن ۾ سادي اڪثريت حاصل ڪئي.

هڪ طرف ته ترڪن جو نئون نسل اسلام ۽ مذهبي خيالن کان گهڻو پري ۽ ٻي طرف سرڪار ۽ سياستدانن جي روش بلڪل ابتڙ آهي. مذهب سان لڳاءَ جو اندازو ان مان به لڳائي سگهجي ٿو ته يورپي ملڪ هجڻ باوجود موجوده صدر عبدالله گل ۽ وزير اعظم رسيپ يا رجب طيب اردغان جون گهر-واريون مٿي تي رئو پائينديون آهن. سندن پاليسيون نج اسلامي آهن. ۲۰۰۲ع جي عام چونڊن ۾ ڪاميابي ماڻيندڙ  عدل ۽ ترقي پارٽي جي اڳواڻ رجب طيب اردغان کي ۱۹۹۸ع ۾ پنهنجي هڪ تقرير ۾ کليل لفظن ۾ اسلام جي بالادستي جي حمايت ۾ ڳالهائڻ تي چونڊن ۾ بهرو وٺڻ تي پابندي مڙهي وئي ۽ کيس نااهل قرار ڏنو ويو. ان جي ڪري ئي سندس نائب ۽ هاڻوڪي صدر عبدالله گل کي وزير اعظم بڻايو ويو. تاهم بعد ۾ هڪ آئيني ترميم ذريعي مٿانئس لڳل پابندي لاٿي وئي ۽ سزا کي پڻ ختم ڪيو ويو. بعد ۾ عدل ۽ ترقي پارٽي جي اڳواڻ رجب طيب اردغان کي مٿي آڻڻ لاءِ ضمني چونڊون ڪرايون ويون، جن ۾ ڪامياب ٿي رجب طيب اردغان پارليامينٽ جو رڪن بڻيو. هاڻوڪي صدر عبدالله گل پوءِ وزارت عظميٰ کان فارغ ڪيو ويو، جنهن کي پهرين دور ۾ وزير خارجه ۽ بعد ۾ صدر بڻايو ويو. عدل ۽ ترقي پارٽي پنهنجي پهرين دور اقتدار ۾ عراق جي جنگ ۾ پنهنجا فوجي دستا ته موڪليا، پر سندس پارليامينٽ آمريڪا جي اتحادي ملڪن جي فوجن کي ترڪيءَ مان گذرڻ جي اجازت ڪو نه ڏني.