هي ڪٿان جا مولوي ٿي سگهن ٿا ............؟- الطاف شيخ

هي ڪٿان جا مولوي ٿي سگهن ٿا ............؟

الطاف شيخ

ايئر هوسٽس فارسي ۾ ۽ ان بعد انگريزي ۾ فلائيٽ جو آخري اعلان ڪيو ته ايئر ايران جي جهاز ۾ سفر ڪرڻ لاءِ مهرباني. سفر سٺو گذريو هوندو جيسين جهاز بيهي ۽ ڏاڪڻ لڳي تيسين هر مسافر پنهنجي سيٽ تي ويٺو رهي ۽ بيلٽ ٻڌل ئي رهي. اهو ٻڌي ماڻهن بيلٽ کوليا ۽ جهاز اڃان رن وي تي ڏاڪڻ ڏي وڌي رهيو هو ته اڌ کان وڌيڪ ماڻهو اٿي کڙا ٿيا. ايئر هوسٽس هٿن جي اشاري سان کين گهڻوئي ويهڻ لاءِ منٿ ميڙ ڪندي رهي پر هاڻ جوڳي نه ڪنهن جا مٽ. هر هڪ پنهنجا پنهنجا ٿيلها سيٽن مٿان ٺهيل شيلفن مان ڪڍي جهاز جي گيٽ ڏي گپا گيهه ڪرڻ لڳا. ” ٺهيو ! چئبو ته هن فلائيٽ ۾ اڌ کان وڌيڪ اسانجا پاڪستاني آهن.“ مون سوچيو ۽ ضرور ٻين ملڪن جي مسافرن به سوچيو هوندو. ڇو جو اهي ڪم پاڪستانين جا آهن. جهاز جو دروازو کلندي کلندي ڏهه منٽ ته لڳي ويا تيسين مسافرن سان گڏ سندن ٻار، ساهه گهٽجڻ ڪري رئندا ۽ رڙيون ڪندا رهيا. خبر ناهي ڇو اسان پاڪستانين جو اهو ڪلچر ٿي ويو آهي ته جهاز مان آرام ۽ صبر سان لهڻ بدران ائين هڻ وٺ ڪنداسين ڄڻ ٽوڪيو جي سب وي جي ريل ٿي ڇٽي. اسان جا ماڻهو جهاز مان جلد لهي پنج منٽ ضرور بچائيندا پر پوءِ ساڳيو ايئر پورٽ تي اميگريشن ۽ ڪسٽمس جي چڪرن ۾ يا ايئرپورٽ کان ٻاهر ٽئڪسي واري سان پنجاهه رپين تي ڪلاڪ بحث پيا ڪندا.

 

جهاز جي گيٽ کان اميگريشن تائين پهچڻ ۾ چڱو فاصلو هو. آئون آهستي آهستي، مونسان لٿل مسافرن ۽ ايران جي هن نئين ايئرپورٽ ” بين المللي امام خميني فرودگاهه“ جي اڏاوت ۽ ڀتين تي لڳل خوبصورت تصويرن جو جائزو وٺندو هليس. تصويرن ۾ ايران جي ڪجهه شهرن جا نظارا هئا ته ڪجهه ۾ عمارتون ۽ اسلام کان اڳ جي دور جي مورتين جون تصويرون پڻ هيون. چئبو ته ايران پنهنجو ثقافتي ورثو قائم رکندو اچي. هنن اسان ۽ افغانستان وارن وانگر پراڻي زماني جا يادگار Statue ڊاهي نه ڇڏيا آهن. ملائيشيا جهڙي مسلمان ملڪ ۾ به اڃان تائين هندن جا مندر ۽ ديوتائن جون مورتيون توڙي راڻي وڪٽوريا ۽ پورچو گالي ٻاون جا Statue، تاريخ کي قائم رکڻ لاءِ اڃا به قائم آهن. اسان وٽ ڀڃ ڍاهه جو ڪلچر خبر ناهي ڇو وڌي ويو آهي. ايتري ۾ ڇهه ڄڻا قداور ۽ ڳري جسم جا، ڊگهين ڏاڙهين ۽ ڄاريءَ جي ٽوپين سان مون اڳيان گذري ويا. لڳي ٿو هي پڻ اسان واري جهاز ۾ سفر ڪري رهيا هئا. هڪ ڄڻي مون ڏي نهاريو ته مون سلام ڪيومانس ۽ هن مون ڏي وڌي هٿ ملايو. اميگريشن هال ۾ پهتس ته قطارون ڊگهيون ٿي چڪيون هيون ۽ هاڻ آخر ۾ بيهڻ بدران بهترآهي ته ڪرسي تي ويهي رهجي. چوڌاري رکيل ٽيهارو کن ڪرسين مان ڪيترن تي بوهرا مرد ۽ عورتون ويٺل هيون. هڪ هنڌ هي ڇهه ڄڻا جيڪي جهاز کان هيڏانهن ايندي وقت مليا، پنهنجا ٿيلها جهولين ۾ رکي ويٺا هئا. ٿيلهن ۾ پڪ قرآن شريف ۽ ٻيا مذهبي ڪتاب هوندن. هو پنجاهه کان سٺ ورهن جي ڄمار جا ٿيندا. رنگ جا افغانين ۽ پٺاڻن وانگر برف جهڙا اڇا پر قد ۽ نڪ نقشي مان هو افغاني نٿي لڳا. سندن چهرن تي اڇي چاپئين ڏاڙهي ۽ نور ٿي ٻهڪيو. مون کي کين پهرين دفعي ئي ڏسڻ سان ساڻن ڳالهائڻ لاءِ ڇِڪ محسوس ٿي هئي. ڪير ٿي سگهن ٿا؟ مون دل ئي دل ۾ سوچيو. ايراني ته هرگز نه آهن. ايران کڻي آئون نه رهيو آهيان پر دنيا جي مختلف ملڪن ۾ ايرانين سان ملي ايترو ضرور سمجهي ويو آهيان ته گهڻي ڀاڱي ايرانين جي ڏاڙهي ننڍي ( ڏيڍ نمبر واري مشين سان سنواريل) ٿئي ٿي ۽ مڇون ڪجهه وڏيون ٿين ٿيون. هنن همراهن جو ن ڏاڙهيون وڏيون آهن ۽ مڇون زيرو نمبر جي بليڊ واري مشين سا ڪٽيل آهن. ايراني گهڻو ڪري ٽوپين بنا نظر اچن ٿا. هو نماز به ٽوپي بنا پڙهن ۽ هِنن جي مٿي تي مسجدن جي امامن واري ڄاري واري ٽوپي آهي جنهن کي ملائيشيا ۾ ”حاجي ٽوپي“ سڏين. حج تان آيل ملئي ڪجهه ڏينهن اهڙي ڄاريءَ واري ٽوپي پائي هلندا آهن جيئن جنهن کي خبر نه هجي اهو به سمجهي وڃي ته هي حاجي سڳورا آهن. ايراني ورلي ڪو ٿلهو نظر ايندو. هو هلڻ چلڻ ۾ به تکو ۽ سمارٽ هوندو. ايران جا مولوي ۽ امام به نوڪريون ۽ مزوريون ڪن ۽ صحتمند ۽ سنها نظر اچن پر هي ننڍي کنڊ جي انهن مولوين وانگر ٿلها متارا لڳي رهيا هئا جن جو ڪم فقط نڪاح پڙهائڻ ۽ شادي جي دعوت ۾ ٻوڙ پلاءَ ۽ حلوو کائڻ آهي. هڪ ڳالهه هئي ته هنن جي ٿولهه Obesity (گهڻي کائڻ ڪري پيٽ نڪرڻ واري ) نه هئي. هنن جي جسامت اهڙي هئي جيئن هڪ پٺاڻ بنگاليءَ کان، هڪ ڪشميري تامل ۽ مدراسي کان ڀريل جسم جو ٿئي ٿو. ڳري جسم جا هجڻ جي باوجود هو سمارٽ لڳي رهيا هئا تڏهن ته هلڻ ۾ مونکان به اڳيان نڪري ويا.

مونکي تڪيندو ڏسي مون لاءِ هنن پنهنجي وچ ۾ ڪرسي خالي ڪئي ۽ مونکي وهڻ جي دعوت ڏني ۽ منهنجي وڌڻ تي هو اٿي بيهي مونسان مليا. ايڏي عزت ماڻڻ ڪري آئون هڪ گهڙي لاءِ وائڙو ضرور ٿي ويس پر پوءِ جلدي ئي خيال آيم ته صحيح ته آهي. هو کڻي پنجاهه ۽ سٺ جي وچ ۾ آهن پر آئو به ته اڇي ڏاڙهي سان سٺ ۽ ستر ورهيه جي ڄمار جي وچ ۾ آهيان . هينئر آئون ٽيهه سال اڳ واري دور ۾ ته نه آهيان جڏهڻ ههڙن ايئرپورٽن تي ڪو پير مرد يا عورت مونکي چوندي هئي ته پٽ هي بئگ ته رولر تان کڻي ٽرالي ۾ رکي ڏي. يا ڪنهن وڏي عمر واري جپاني يا ملئي عورت کي ڏسي پنهنجي سيٽ خالي ڪري چوندو هوسانس؛”سوا تائي ڪدا سائي“ يا ” بوليح دودوڪ ماچي“. (ماسي ويهه، آئون بيهان ٿو.) هنن اڙدو ۾ خير عافيت ڪئي ته پڇيو مان افغاني آهيو؟

” نه، نه“

”پاڪستاني آهيو ؟“

”نه، نه“

”ايراني آهيو؟“ مون هاڻ اهوئي سوچيو ته ايرن جي ڪنهن اهڙي صوبي جا هوندا جيڪو ترڪي يا ترڪمنستان جهڙي سابق روسي رياست سان ملي ٿو.

”نه اسين اُمو درياهه جي ڪناري ازبڪستان ۾ رهون ٿا ۽ توهان؟“ هنن مونکان پڇيو. مون کين ڪراچي جوئي ٻڌائڻ چاهيو ٿي جو هو وڌ ۾ وڌ ڪراچي جا واقف هجن. ملائيشيا، انڊونيشيا يا ڪنهن ٻي اهڙي ملڪ مان ٿيندا هي ڪراچي مان هن ايراني هوائي جهاز ۾ چڙهيا هوندا، پر ٻي گهڙيءَ منهنجي وات مان حيدرآباد نڪري ويو.

”حيدرآباد ۾ ڪٿي؟“ هنن پڇيو. حيدرآباد ۾ ڪٿي سان هنن جو ڇا مطلب ! ڇا هو حيدرآباد شهر کان واقف آهن يا ڄامشوري ۽ ڪوٽڙي کان. هي ته ائين ئي ٿيو ته آئون کانئن پڇان ته امودرياءَ جي ڪناري ڪهڙي ڳوٺ ۾. ۽ جي هو ڪنهن ڳوٺ يا شهر جو نالو ٻڌائين ته مونکي ڪهڙي خبر. اسان مان ڪيترا آهن جن کي ازبڪستان جي وڏي ۽ گادي واري شهر تاشقند جي ڄاڻ آهي؟ بهرحال مون ٻڌايومان ته آئون حيدرآباد کان ٻاهر هڪ ڳوٺ جو رهاڪو آهيان.

”ڪهڙو ڳوٺ؟ مٽياري، ٽنڊو آدم، نيو سعيد آباد، شهداد پور....“

” هالا. هالا. آئون هالن جو رهاڪو آهيان.“ مون وراڻيو.

” ڪهڙو هالا؟ نئون هالا، پراڻو هالا؟“ هنن مان هڪ يڪدم سوال ڪيو . ڪمال آهي هي امودرياهه جا ازبڪستاني ماڻهو آهن يا جن. اچين ته اڙدو به پوري پني ڪانه ٿي پر جاگرافيائي معلومات تمام گهڻي اٿن.

”توهان اڙدو ڪٿان سکي ۽ هالا کان ڪيئن واقف ٿيائو؟ ڇا وهٽن جو بزينس ڪريو ٿا؟“ مون پڇيو مان، جو هر مهيني جي پهرين سومر تي اسان جي ڳوٺ هالا ۾ وهٽن جي وڏي پڙي لڳي ٿي جنهن ۾ سنڌ، پنجاب، بلوچستان کان آيل سوين واپاري اٺن، مينهن، ڍڳين ۽ ٻڪرين جي خريد و فروخت ڪن ٿا.

”نه. اسان ڪراچيءَ جي هڪ مدرسي مان گهڻو گهڻو اڳ ديني تعليم حاصل ڪئي هئي،“ هنن ٻڌايو، ”هينئر اسان تبليغ لاءِ نڪتا هئاسين. اسان جي اجتماع کي هالا نوان ۾ اچي ملڻو هو.“

”هينئر ايران زيارت لاءِ مشهد ۽ قم هلي رهيا آهيو؟“ مون پڇيو مان جو اسان جو ۽ ٻين زائرين جو ايران اچي اهو ئي پروگرام رهي ٿو.

”نه اسين هاڻ باءِ روڊ اشڪ آباد، سمر قند ۽ بخارا ۾ ڪجهه ڏينهن رهي ڳوٺ وينداسين. هتي ايران ۾ اسان کي زاهدان وڃڻو آهي.“

مونکان پڇڻ تي مون هنن کي ٻڌايو ته آئون سفرناما لکندو آهيان.

”توهان اسان وٽ به ڪڏهن اچو ۽ اسان جو اهو درياهه اچي ڏسو.“ هنن چيو ۽ مون دل ۾ سوچيو ته امودرياه وچ ايشيا جي ملڪن ۾، خاص ڪري تاجڪستان، ازبڪستان ۽ ترڪمنستان ۾ بيشڪ وڏي اهميت رکي ٿو. اهو ۲۴۰۰ ڪلوميٽر ڊگهو آهي جنهن جا ۱۴۵۰ کن ڪلوميٽر اڄ تائين Navigable ۾ آهن يعني ان ۾ ٻيڙيون، لانچون، بارجون ۽ ننڍا جهاز هلي سگهن ٿا. اسان جي ملڪ جي سنڌو درياهه ۾ به هڪ صدي اڳ تائين امودرياه کان به بهتر نيويگيشن ٿي سگهي ٿي ۽ پورچو گالين ۽ انگريزن جا جهاز ڪيپ آف گڊ هوپ کان مڙي، ائٽلانٽڪ، هندي وڏو سمنڊ لتاڙي عربي سمنڊ جي بندرگاهه، فقط ڪراچي تائين اچي، لنگر نٿي ڪيرايائون پر ڪراچي کان اڳيان سنڌو ندي ذريعي ملتان تائين پهچي ويا ٿي جيئن اسان مسي سپي ۽ چائنگائو ندين ۾ اندر گهڙي آمريڪا جي بندرگاهه نيو اورلينس ۾ پهچون ٿا يا ٿائيلنڊ جي بندرگاهه بئنڪاڪ ۾ اچي لنگر ڪيرايون ٿا. هي اسان جو سنڌو درياه جيڪو هينئر ٻارن جي کيڏڻ لاءِ ڪرڪيٽ جو ميدان ٿي پيو آهي يا بلڊنگ ڪنسٽرڪشن وارن لاءِ واري کڻڻ جو گدام، ان ۾ ڪنهن زماني ۾ ڇولين سان پاڻي به وهيو ٿي جنهن لاءِ شاهه لطيف کي چوڻو پيو هو ته؛

دهشت دم درياهه ۾ جت لڙ، لهرون، لس، ليٽ

آڻي اوڀارن ۾ پانڌي ٻوڙي ٻيٽ

جت چڪنئي چيٽ، ات ساهڙ سير لنگهياءِ تون ..........

هنن آذر بائيجاني ملن جو هالا کان ايندي ويندي ڄام شورو واري پل تان لنگهندي، سنڌو درياه تي ضرور نظر پيئي هوندي، جنهن مان اڄ ڪلهه ڌوڙ پيئي اڏامي- تڏهن ته هو مونکي سندن ملڪ جو درياهه امودرياه گهمڻ لاءِ دعوت ڏيئي رهيا آهن ......

”توهان امودرياه بابت ٻڌو ته ضرور هوندو؟“ گهڻي دير تائين مونکي خاموش ۽ ذهني طرح غائب ڏسي هنن مونکي سجاڳ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.

”جي ها. جي ها.“ مون هائوڪار ڪئي، ” يورپ ۾ آئون پڙهندو هوس ته منهنجو هڪ ڪورس ميٽ آذر بائيجان جي ڪامرس ڊپارٽمينٽ جو آفيسر هو. هو ٻڌائيندو هو ته امودرياه وچ ايشيا جو وڏي ۾ وڏو درياه آهي جيڪو ٻن درياهن وخش ۽ پنج جي ڳانڍاپي سان شروع ٿئي ٿو جيئن اسانجو سنڌو درياه راوي، چناب، جهلم، ستلج وغيره جي ميلاپ سان شروع ٿئي ٿو. هو ٻڌائيندو هو ته مڪاني ماڻهو امودرياه کي جيحون ندي سڏين ٿا جيڪا انهن چئن ندين مان هڪ سمجهي وڃي ٿي جيڪي جنت مان هن ڌرتيءَ تي لٿيون.“

”اسلامي تاريخ نويسين به هن نديءَ کي ان نالي، يعني جيحون سڏيو آهي. يونانين جي پراڻن ڪتابن ۾ هن ندي جو نالو آڪش آهي.“ هنن ٻڌايو.

بهرحال هن نديءَ، يعني امودرياه، ايران جي قديمي سلطنت ۽ سڪندر اعظم جي فتحن ۾ اهم پارٽ ادا ڪيو. موجوده دور ۾ روسين هن درياه ذريعي ۽ اڳتي پنج ندي مان افغانستان تي حملا ۽ فوجي آپريشنون ڪيون. اڄ ڪلهه افغانستان ۾ آمريڪن جو دٻدٻو آهي. هنن افغانين کي خوش ڪرڻ لاءِ هن درياه جي مٿان وڏو خرچ ڪري ” تاجڪ افغان دوستي پل“ ٺاهي آهي. هي درياه ارل سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو، جيڪو هڪ ڍنڍ مثال آهي. امودرياه تي اريگيشن جو ڪم شروع ٿيڻ کانپوءِ هاڻ درياه جي آخر ۾ ٿورو ئي پاڻي بچي ٿو. نتيجي ۾ ارل سمنڊ ڏينهون ڏينهن وڃي سسندو.

ازبڪستان جي هنن مولوين ٻڌايو ته هو سني آهن ۽ ٻن ڏينهن جي تبليغ لاءِ زاهدان وڃي رهيا آهن جتي هو مڪي مسجد ۾ رهندا. ايران ۾ گهڻي ڀاڱي شيعا رهن ٿا پر ايران جي صوبي سيستان ۽ بلوچستان ۾ جيڪو پاڪستان جي بلوچستان سان ملي ٿو سني پڻ رهن ٿا. زاهدان ايران جي بلوچستان صوبي جي گاديءَ جو هنڌ آهي جيئن ڪوئيٽا اسان واري بلوچستان جو آهي. اسان واري بلوچستان جي بارڊر واري شهر ڪوه تافتان کان زاهدان ايترو پري آهي جيترو ڪراچي کان نوري آباد يا ٺٽو يعني ۱۰۰ کن ڪلوميٽر. منهنجي عمر جا پڙهندڙ زاهدان کي ان حوالي سان ضرور ياد ڪندا هوندو جو ايران جي انقلاب تائين يعني شهنشاهه ايران جي ڏينهن ۾ ريڊيو اسٽيشن ايران زاهدان پاڪستان جي ماڻهن جي دلپسند ريڊيو اسٽيشن هوندي هئي جتان هر وقت انڊين گانن جي فرمائش هلندي هئي. ايران جي ٻين شهرن وانگر زاهدان ۾ به جمعي نماز پڙهڻ لاءِ جامع مسجد آهي. ان سان گڏ سني مسلمانن لاءِ ”مڪي مسجد“ نالي تمام وڏي مسجد آهي جنهن جي بناوت ۽ منارن جو نمونو ننڍي کنڊ جي آرڪيٽيڪچر سان ملي ٿو. زاهدان جي هيءَ مڪي مسجد سڄي ايران ۾ وڏي ۾ وڏي سنين جي مسجد آهي. اميگريشن جو ٺپو هڻائڻ وارين قطارن ۾ هاڻي باقي ڪي ٿورا ماڻهو وڃي بچيا هئا. اسانجي قافلي جي اڳواڻ (Guide) محمدعلي پنهنجن ٽڙيل پکڙيل ماڻهن کي سڏ ڪيو ته هاڻ اچي اميگريشن لاءِ قطار ۾ بيهو. مون سان گڏ هي ازبڪستان جا مولوي به اٿيا، آخر انهن کي به ايران ۾ داخل ٿيڻ جو Entry جو ٺپو اميگريشن وارن کان هڻائڻو هو پوءِ ڀلي ايران جي شهر زاهدان ڏي وڃن يا اصفهان، تبريز يا ڪنهن ٻئي شهر ڏي، ايران جي ويزا جي اها ڳالهه سٺي آهي ته ايران ۾ داخل ٿي ڪنهن به شهر ۾ وڃي سگهو ٿا ۽ ٽن مهينن تائين جنهن شهر ۾ جيترو وقت وڻي رهي سگهو ٿا، پر ڪيترن ملڪن ۾ ائين نه آهي. جيئن جپان ۽ انديا جهڙن ملڪن ۾ توهان فقط ٽن يا چئن پريفيڪچرن (صوبن) ۾ وڃي سگهو ٿا . اٿڻ مهل مون هنن تبليغي جماعت جي مولوين جي تصوير ڪڍڻ لاءِ کانئن اجازت گهري پر هو راضي نه ٿيا. هڪ ڄڻي جيتوڻيڪ هائوڪار ڪئي پر ٻين کي انڪار ڪندو ڏسي هن به فوٽو ڪڍرائڻ جو ارادو لاهي ڇڏيو.