ڪاڇو پبليڪيشن لاءِ ٻه اکر- الطاف شيخ

ڪاڇو پبليڪيشن لاءِ ٻه اکر

الطاف شيخ

۱۹۶۳ع ۾ انٽر ڪرڻ بعد، جڏهن آ مرچنٽ نيوي جي تعليمي درسگاهه ۾ داخل ٿيس ته اهو ڏسي مونکي حيرت ۽ افسوس ٿيو ته پنجاب ۽ سرحد صوبي جا ته ڪيترا ئي ماڻهو پاڻيءَ جي جهازن تي آهن پر سنڌ صوبي جو، جنهن جي وڏي علائقي کي عربي سمنڊ جون لهرون ڇهن ٿيون، ڪو آفيسر ته ڇا خلاصي يا جهاز جا رسا ڇڪڻ وارو به نه آهي. اسان لاءِ خبر ناهي ڪيئن اهو تاثر عام ڪيو ويو هو ته اسين سنڌ جا رهاڪو سست آهيون، ڊڄڻا آهيون، گهر نٿا ڇڏڻ چاهيون.... وغيره وغيره، حيرت جي ڳالهه اها ته هوڏانهن اسان سنڌين لاءِ اهو چيو ٿو وڃي ته سنڌي ڦورو ۽ قزاق هئا. ڪولمبو کان ايندڙ عربن جي جهازن کي وچ سمنڊ تي ڦري آيا ۽ اها ئي ڳالهه عربن جي سنڌ تي چڙهائيءَ جو سبب بڻي. ڊڄڻا ماڻهو ته ڪڏهن به سامونڊي ڦورو يا قزاق ٿي نٿا سگهن، خاص ڪري ان دور ۾ جڏهن انجڻ اڃا ايجاد نه ٿي هئي ۽ قزاقن کي چپُن واريون ٻيڙيون Rowing Boats هلائڻيون پيون ٿي. جيڪو بيحد خطرناڪ ڪم آهي. خاص ڪري اسان واري عربي سمنڊ ۾، جنهن ۾ اڄ جي ماڊرن جهازن جي وڏن وڏن ناکئن ۽ ڪئپٽنن کي به پگهر اچيو وڃي. هن سمنڊ جي لهرن ۽ ڪُنن جو ذڪر شاهه لطيف به ڪيو آهي، ساڳئي وقت شاهه لطيف هن تر (سنڌ) جي وڻجارن ۽ سندن ونين جي جذبن جو به ذڪر ڪيو آهي ته سندن مڙس عدن، لنڪا ۽ جاوا هليا ٿا وڃن ته سندن دلين ۾ ڇا احساس ٿئي ٿو. بهرحال اهي سڀ ڳالهيون ڇا ٿيون ثابت ڪن؟ اهو ئي ته... سنڌي مسلمان توڙي هندوءَ جو، سمنڊ ۽ سامونڊي زندگيءَ سان، ويجهو سڱ هو ۽ هو ڊنو نٿي. تڏهن ته اسان جي هندو سنڌين جون انگريزن جي اچڻ کان به گهڻو گهڻو اڳ بصري ۽ بغداد کان مالديپ ۽ ملايا ۾ واپاري ڪوٺيون هيون. اهي اتي ڪيئن پهتا؟ تن ڏينهن ۾ هوائي جهاز ته نه هئا. ظاهر آهي هو پاڻيءَ وارن جهازن ۾ ئي سفر ڪري ڏورانهن ڏيهن ۾ پهتا.

 

مونکي لکڻ پڙهڻ جو شوق ته اسڪولي ڏينهن کان هو. چٽگانگ مشرقي پاڪستان (هاڻ بنگلاديش) جي مئرين اڪيڊمي ۾ جهاز هلائڻ جي انجنيرنگ (Marine Engineering) جي تعليم حاصل ڪرڻ دوران بنگال بابت “درياهن جي ديس مان” جي عنوان سان هر هفتي عبرت اخبار ۽ بادل رسالي لاءِ ڪالم ۽ دلچسپ ڳالهيون لکڻ لڳس ۽ پوءِ جهاز تي چڙهڻ (نوڪري شروع ڪرڻ) سان جتي جتي جهاز ويو ٿي اتي جي بندرگاهن، سمنڊن، ٻيٽن جون موهيندڙ ڳالهيون پڙهندڙن لاءِ لکڻ لڳس، جيئن پڙهندڙن ۾ هن پروفيشن لاءِ چاهه پئدا ٿئي ۽ هن پاسي اچن. سمنڊ تي طوفان به لڳا ٿي، ڪڏهن ڪڏهن ته زندگي ۽ موت جي ويڙهاند به ٿي پئي. سئيز ڪئنال يا سنگاپور ۽ جبرالٽر جهڙن ڏکين هنڌن تان جهاز اڪارڻ لاءِ ايمرجنسي واري حالت ۾ چوويهه چوويهه ڪلاڪ بلڪ ڇٽيهه ڪلاڪ به يڪ ساهي ڊيوٽي ڏيڻي پئي ٿي. خاص ڪري جڏهن وچ سمنڊ تي انجڻ جو بريڪ ڊائون ٿيو ٿي ۽ ورڪ شاپ جي مدد جي ڪا اميد نه هجڻ ڪري ان انجڻ جي حصي يا مشين تي لڳاتار ڪم ڪري جهاز کي ڪُنن ۽ ويرن مان ڪڍڻو پيو ٿي، وغيره وغيره. پر اهڙيون ڳالهيون مون انهن ڏينهن ۾ هنن ڪتابن ۾ لکڻ جي ضرورت محسوس نه ڪئي. مون اٿندي ئي پڙهندڙ کي هن زندگيءَ جي جوکائتي پهلوءَ بابت ٻڌائڻ نٿي چاهيو. اهڙين ڳالهين کي سينسر ڪري آ رڳو بندرگاهن جي رونقن، سمنڊ جي رومانويت ۽ مختلف ملڪن ۾ جهازين جا هلندڙ سچا ڪوڙا رومانوي قصا لکڻ لڳس. هونءَ به منهنجي اِها اُها عمر هئي، جنهن ۾ رڳو ڇوڪريون ئي ڇوڪريون نظر آيون ٿي. اها ٻي ڳالهه آهي ته اڄ اهي شروع وارا سفرناما پڙهي مون کي عجيب محسوس ٿيندو آهي ۽ ڪي ڪي ڳالهيون پڙهي اڄ انهن کي سينسر ڪرڻ تي دل چوي ٿي. عبرت اخبار وارا هاڻ منهنجي سٺ ۽ ستر جي ڏهي وارن سفرنامن مان ڪو باب ڏيندا آهن ته کين فون يا اِي ميل ڪندو آهيان ته ٻيلي منهنجن اهڙن سفرنامن جي آخر ۾ اهو ضرور لکندا ڪريو ته هي ۱۹۶۸ع يا ۱۹۷۰ع يا ايڪهتر ٻاهتر جا آهن. نه ته پڙهندڙ ڇا سوچيندا ته اڇي ڏاڙهيءَ ۾، يعني هن عمر ۾ هي ڪهڙيون ڳالهيون ويٺو لکان.

بهرحال منهنجي انهن شروعاتي سفرنامن مان ڪجهه ڪاڇو پبليڪيشن جو محمد علي ماجد ڇپڻ چاهي ٿو. انهن ڪتابن مان هن جي پهرين چونڊ “بندر بازاريون” سفرنامو آهي، جنهن ۾ ستر واري ڏهي جي شروع وارن سالن جي سفرن جو احوال آهي. هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو مرحوم طارق اشرف “سهڻي پبليڪيشن” طرفان سال ۱۹۷۵ع ۾ ڪڍيو هو، جنهن جي قيمت پنج رپيا رکي هئائين... ڇا ته سٺا ڏينهن هئا! (۽ ان کان چار سال اڳ طارق منهنجو جيڪو پهريون سفرنامو “منهنجو ساگر، منهنجو ساحل” ڇپيو هو، ان جي قيمت ٽي رپيا هئي ۽ صفحن جو تعداد ۲۴۰ هو).

بهرحال هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو فيروز ميمڻ “نيوفيلڊس پبليڪيشن” طرفان 1979ع ۾ شايع ڪيو. ان بعد وري فيروز صاحب هن ڪتاب جو ٽيون ڇاپو ڪجهه تصويرن سان ۱۹۹۷ع ۾ شايع ڪيو. ان دوران ڪمپيوٽر سائنس ڪافي اڳيان وڌي وئي هئي ۽ مون چاهيو ٿي ته منهنجا ڪتاب نيٽ تي به اچن، جيئن ڌارين ملڪن ۾ رهندڙ اهي ڪمپيوٽر ذريعي پڙهي سگهن. اها ٻي ڳالهه آهي ته پڙهڻ جو مزو ڪتاب کي هٿ ۾ جهلي پڙهڻ ۾ آهي، جنهن تي توهان پنهنجا notes ۽ comments به لکي سگهو ٿا پر ٽپال جو خرچ وڌي وڃڻ ڪري آمريڪا، جپان يا ناروي ڊئنمارڪ ۾ رهندڙ سنڌين لاءِ بهتر آهي ته هو ڪتاب جو پرنٽ آئوٽ ڪڍي پڙهن. هنن لاءِ پوسٽ ذريعي ڪتاب گهرائڻ تمام مهانگو آهي. گذريل سال آمريڪا ۾ پنهنجو هڪ ڪتاب دڪاندار کان گهرايم، جنهن جي قيمت ۲۴۰ رپيا هئي. دڪاندار چاليهه رپيا ڇڏي هڪ هزار رپين جو بِل موڪليو جو رجسٽرڊ پوسٽ ڪرڻ تي هن کي ۸۰۰ رپين جو ٽڪليون هڻڻيون پيون. بهرحال هن دور ۾ پبلشر کي ڪتاب وڪڻڻ لاءِ جنگ جوٽڻي پوي ٿي. ڇپائيءَ تي مسئلن کان وڌيڪ کين مارڪيٽنگ لاءِ جدوجهد ڪرڻي پوي ٿي، ڇو جو ڪتابن جي وڪري بعد دڪاندار پئسا ڏيڻ کان پڙ ڪڍيو بيهو رھن. آئون هميشه پبلشرن سان همدردي رکندو آهيان ۽ کانئن پنهنجي پڙهڻ لاءِ ڪاپي به پئسا ڏئي وٺندو آهيان. ان ڪري منهنجي دوستن کي کپي ته هو مونسان همدردي ڪن ۽ جي کين مون طرفان منهنجو ڪتاب تحفي ۾ نٿو ملي ته اهو ئي سمجهن ته مهانگي ڇپائي ۽ پني جو وڏو اگهه هجڻ ڪري ڪتاب جي قيمت ايتري ڳري ٿي پئي آهي جو منهنجي لاءِ افورڊ ڪرڻ آسان ڪم ناهي. جيڪڏهن ڪنهن کي ڪتاب ڏيان به ٿو ته کيس ڊبل ٿورائتو ٿيڻ کپي جو اهو ڪتاب پئسن سان خريد ڪري ڏنو اٿم ۽ ڪراچيءَ جي ڪاٺياواڙ بڪ اسٽور جو مالڪ جيتوڻيڪ منهنجي ڪتاب تي مونکي ڪجهه رپيا ڊسڪائونٽ ڏئي ٿو، پر ان هوندي به آ خريد ڪندي ڪيٻايان ٿو. بهرحال مطلب اهو ئي “اڌار مانگ ڪر شرمنده نه ڪرين” وارو آهي، ته هر پڙهندڙ پنهنجو ڪتاب خريد ڪري پڙهي. هونئن به منهنجو گذريل چاليهه سالن جو اهو ئي تجربو آهي ۽ ليکڪن کي اهو ئي ٻڌائيندس ته توهان جو ڪتاب اهو ئي چڱيءَ طرح دل سان پڙهي ٿو جيڪو پنهنجو پئسو خرچ ڪري ڪتاب خريد ڪري ٿو.

منهنجا ڪتاب ڪو به پبلشر ڇپي سگهي ٿو، جنهن لاءِ مون طرفان نه ڪنهن Royalty جي گهُر آهي ۽ نه معاوضي جي. بس ايترو آهي ته کيس سٺا ڪتاب ڇپڻ جو تجربو هجي ۽ ڇپڻ کان اڳ، مونکي اطلاع ضرور ڪري. ڪاڇو پبليڪيشن جي مالڪ محمد علي ماجد جي ڪجهه ڪتابن خريد ڪرڻ جو اتفاق ٿيو. سندس ڇپائي ۽ مارڪيٽنگ جو طريقو مونکي ايترو ته پسند آيو جو مون پاڻ کيس فون ڪري چيو ته هو جيڪڏهن منهنجا شروع وارا ڪتاب ڇپڻ چاهي ته مونکي خوشي ٿيندي. جنهن نموني سان هو ڪم ڪري رهيو آهي ۽ مون سان Co-ordinate ڪري رهيو آهي، ان مان متاثر آهيان. هو بيحد محنتي، آرگنائيزڊ، وقت جو پابند ۽ Commitment جو پختو ٿو لڳي. هي انهيءَ ئي سچائيءَ ۽ ادبي خدمت جي جذبي سان ڪم ڪري رهيو آهي، جنهن سان علينواز گهانگهرو، فيروز ميمڻ ۽ نور احمد ميمڻ صاحب ڪم ڪري اڄ ملڪ جا بهترين پبلشر ثابت ٿيا آهن. هنن جي ڪتابن جي چونڊ ۽ ڇپائيءَ جو معيار، اعليٰ آهي ۽ هنن جي مارڪيٽنگ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ آهي.

بهرحال هتي منهنجي هنن چاليهه سال کن اڳ جي لکيل ڪتابن جي نئين سنئينءَ ڇپائيءَ تي پڙهندڙن اڳيان اها ڳالهه واضح ڪندس ته هي سفرناما ان وقت جا لکيل آهن جڏهن آئون جهاز تي نئون نئون چڙهيو هوس. عهدي جي لحاظ کان آ ان ڏاڪڻ جو هيٺيون ڏاڪو هوس جنهن جو آخري ۽ مٿاهون ڏاڪو چيف انجنير آهي. جونئر انجنير ڪري ڪم جو به پريشر زياده هو، ان ڪري ڪيتريون ڳالهيون فرصت نه ملڻ ڪري تفصيل ۽ تسلسل ۾ نه آهن. ان وقت منهنجي عمر ڇويهه ستاويهه سال کن هئا. فقط پنهنجي انجنيرنگ کان ئي واقف هوس. دنيا جي ملڪن ۽ قومن جي تاريخ، سياست، سماجي ۽ معاشي حالتن بابت نه برابر مطالعو هوم. ان ڪري هنن سفرنامن ۾ گهڻو تڻو غيرسنجيده ۽ ٽرڙائپ واريون ئي ڳالهيون آهن. پر ان هوندي به اڄ هي ان دور جو ڳالهيون پڙهان ٿو ته ڪٿي کل اچي ٿي ته ڪٿي حيرت ٿئي ٿي ته ان زماني ۾ دنيا جي ڇا حالت هئي يا اسان جي ڇا سوچ هئي. اڄ ٽي وي چئنلن، اليڪٽرانڪ ميڊيا، ڪمپيوٽر، انٽرنيٽ ۽ هوائي جهازن جي سروس دنيا جون حالتون بدلائي ڇڏيون آهن. اڄ ڪو به ملڪ ڏورانهون ناهي. سڄي دنيا هڪ ڳوٺڙو ٿي پيو آهي. بهرحال منهنجو پڙهندڙن کي اهوئي عرض آهي ته هو هي منهنجيون لکڻيون ان دور جي تناظر ۾ پڙهن جڏهن اسان جي جواني جا ڏينهن هئا، ملڪ ۾ جهاز راني شروع ٿي رهي هئي. انگريز ۽ يورپي جهاز هلائيندڙن جي جاءِ اسان، ملڪ جا شروع وارا گرئجوئيٽ، والاري رهيا هئاسين.

هميشه وانگر پڙهندڙن جي فيڊ بئڪ جو انتظار رهندو.

الطاف شيخ، ۱۲ ڊسمبر، ۲۰۰۹

ليکڪ پاران نيو فيلڊس جي ڇاپي لاءِ مھاڳ........

هي ڪتاب ‘بندر بازاريون’ پڻ منهنجي شروعاتي سفرنامن مان هڪ آهي. جيڪو نيوفيلڊس وارن ٽيون دفعو ڇپرايو آهي. هن ڪتاب جو پهريون ايڊيشن فيبروري ۱۹۷۵ع ۾ ڇپيو يعني هي منهنجا سامونڊي سفر سال ۱۹۷۴ع کان به اڳ جا آهن. ان وقت ۽ اڄ جي تاريخ ۾ پاءُ صدي، يعني پنجويهه کن سالن جو Gap اچي ويو آهي. ان عرصي ۾ دنيا ــ خاص ڪري سنگاپور، ٿائلنڊ ۽ ملائشيا (جنهن لاءِ هن ڪتاب ۾ هر وقت سندس پراڻو نالو ‘ملايا’ استعمال ڪيو اٿم) خبر ناهي ڪٿان کان ڪٿي وڃي نڪتي آهي. سنگاپور ۽ ملائشيا جهڙن ملڪن جي ترقي اسان کي هيڪاندي گھڻي ان ڪري به لڳي ٿي جو اسان پاڻ وڌڻ بدران پٺتي هليا ويا آهيون.

ڪتاب جا پروف جانچڻ بهاني پنهنجي هن پراڻي ڪتاب پڙهڻ جو موقعو مليو اٿم. پڙهندڙن کي هن ڪتاب ۾ ڪي ڪي ڳالهيون عجيب لڳنديون. پنجويهه سالن بعد مون کي پڻ عجيب لڳي رهيون آهن ــ خاص ڪري شين جا اگھه، تن ڏينهن ۾ ملائشيا ۾ مزور جي ڏهاڙي ٻٽيهه روپيا وڏي ڳالهه سمجھبي هئي ۽ اسان جي ملڪ کان ٻيڻ جيتري هئي. هينئر اسان وٽ ئي ڏيڍ سؤ روپيا ٿي وئي آهي ۽ رازو واڍو ته ٽي سؤ کان چار سؤ روپيا وٺي ٿو. مون کي ياد آهي ته ۱۹۶۹-۷۰ع وارن ڏينهن ۾ اسان وٽ سيمنٽ جي ڳوڻ جي قيمت ڇهه روپيا هئي، جنهن جو جهاز ڀري اسان دبئي ويا هئاسين. اتي جي خريدار ٻڌايو ته دبئي ۾ سيمنٽ جي هڪ ڳوڻ جي قيمت ٽيهه روپيا آهي. ان تي اسان کي حيرت ٿيڻ لڳي هئي ۽ هاڻ ۱۹۹۷ع جي آخر ۾ اسان وٽ ئي في ڳوڻ ٻه سؤ روپيا ٿي وئي آهي. اهو ئي حساب ڀاڙن جو آهي. انهن ڏينهن ۾ ملائيشيا جي رڪشا جو ٻه روپيا ڀاڙو هو جيڪو اڄ تمام گھٽ لڳي ٿو ۽ ان کان به پنڌرهن سال اڳ، ۱۹۶۱ع ڌاري جڏهن اسان ڪاليج جي ‘سي ــ اسڪائوٽ’ طرفان ڪلڪتي ويا هئاسين ته اتي جي ٽئڪسين جو ان وقت جو چار آنا ڀاڙو جيتوڻيڪ اڄ تمام گھٽ لڳي ٿو پر انهن ڏينهن ۾ اهو تمام گھڻو هو ۽ ڪلڪتي جون ٽئڪسيون مهانگيون سمجھيون ويون ٿي. پر ان وقت سون جي تولي جي قيمت به سؤ روپئي کان گھٽ هئي.

ملائيشيا جي ‘بٽروٿ’ بندرگاهه ٻاهران مليل ٻه ڇوڪرا ذڪريا ۽ هاشم جيڪي ان وقت اٺين يا نائين ڪلاس جا شاگرد هئا، ساڻن ملاقات پوءِ ٿيندي رهي. تعليم ختم ڪري انهن نوڪري ڪئي. هاشم ته ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ B.A يا M.A لاءِ به آيو. ٻنهي جون شاديون به ٿيون ۽ هاڻ ته ٻار به وڏا ٿي ويا اٿن ۽ خود اهي به اسڪول وڃن پيا. سندن مونسان دوستي اڃا هلندي اچي. نَوَ سال ملاڪا (ملائيشيا) ۾ رهائش دوران هو ٻارن سان مون وٽ گھمڻ ايندا هئا ۽ آ پينانگ يا ٿائلنڊ جو شهر حاديه، ڪار يا ٽرين رستي ويندو هوس ته هاشم جي گھر ضرور ٽڪندو هوس.

۱۹۷۳ع تائين، جن ڏينهن جي سفرن جو هن سفرنامي ۾ ذڪر آهي، ملائيشيا جي معاشي حالت اڃا ڪا خاص بهتر نه ٿي هئي. ڪافي حد تائين بيروزگاري هئي ۽ اتي جا ماڻهو نوڪري ۽ پورهئي لاءِ ڏاڍو پريشان هئا، جنهن جو بار بار ذڪر هن ڪتاب ۾ ڪيو اٿم. پر پوءِ لڳاتار محنت، سٺي ۽ ايماندار قيادت (Leadership) ۽ خدمت خلق جو جذبو رکندڙ سرڪاري ڪامورن ۽ سياستدانن ملائيشيا کي ٻن ڏهاڪن/ ويھارو سالن ۾ جنهن اتاهين هنڌ تي پهچائي ڇڏيو آهي ان تي اسان جي ٽين دنيا جا ملڪ ته رشڪ ڪن ٿا پر ڪيترا يورپ جا ملڪ پڻ سڌون ڪن ٿا. سخت قاعدو قانون (۽ مٿس عمل پڻ)، تعليم جو اعلى معيار، غريب توڙي امير لاءِ عدل ۽ انصاف، صحت، صفائي، ڊيوٽي ۽ پورهئي ۾ ايمانداري، مختلف مذهبن ۽ زبانن جي ماڻهن جو هڪ ئي شهر، هڪ ئي محلي ۾ کير کنڊ ٿي رهڻ جو ٻيو نالو ملائيشيا ٿي پيو آهي.

منهنجو جهاز رستي ۱۹۸۲ع تائين ملائيشيا ۾ اچڻ وڃڻ لڳو رهيو ان بعد ۱۹۹۰ع تائين ملائيشيا جي هڪ شهر ملاڪا ۾ رهي پيس. ملاڪا ۾ لڳاتار رهڻ دوران مون کي سڄي ملائيشيا ۽ ڀر-وارن ملڪن، سنگاپور ۽ ٿائلنڊ کي اڃا به ويجھڙائيءَ سان ڏسڻ جو موقعو مليو. ملائيشيا کي روز بروز نه فقط ترقي ڪندي ڏسڻ جو وجھُه مليو پر انهن اصولن کي سمجھڻ جي ڄاڻ پڻ ٿي جن اصولن تي هلڻ سبب ملائيشيا ان اعلى درجي تي پهتو آهي. اڄڪلهه جي ملائيشيا جو ذڪر ‘مڪلي کان ملاڪا’، ‘ڪوالالمپور ڪجھه ڪوهه’ ۽ ‘اي جرني ٽهُ ٿائلنڊ’ ڪتابن ۾ تفصيل ڏنو اٿم.

هي زمانو (جنهن ۾ ڪيل سفر جو ذڪر مون هن ڪتاب ۾ ڪيو آهي) اهو زمانو هو جنهن ۾ اڃا VCR ته عام نه ٿيو هو پر ٽيپ رڪارڊر به چرخي (Pool) وارو اڪائيءَ ۽ گرنڊنگ جو نظر ايندو هو. ڪيسٽ رڪارڊر جيتوڻيڪ نڪري چڪو هو پر مارڪيٽ ۾ عام نه ٿيو هو. مون به ان ٽرپ بعد ممباسا (ڪينيا) جي هڪ ڊيوٽي فري دڪان تان پهريون ڪئسٽ رڪارڊر ورتو هو، پر گانن جا ڪئسٽ اڃا به اڄ وانگر عام نه ٿيا هئا. ڪن خاص دڪانن تان ملندا هئا. ان ڪري فوني جا مالڪ خوش هئا ته سندن گراموفون (Record Player) لاءِ جتان ڪٿان رڪارڊ مليو وڃن. پورٽ ڪلانگ جي نائيٽ بازار، جنهن جو ذڪر ڪيو اٿم، ان ۾ به رڪارڊ عام وڪامي رهيا هئا جيڪي اسان ورتا. ميوزڪ جي دنيا ۾ ايتري ترقي ضرور ٿي هئي ته ۷۸ آر پي ايم جي ٺڪر وارن رڪارڊن بدران پلاسٽڪ جا45-RPM جا رڪارڊ نڪتا هئا جيڪي قيمت ۾ سستا، سائيز ۾ ننڍا ۽ وزن ۾ هلڪا هئا ۽ جلدي نه ٿي ڀڳا.

پورٽ ڪلانگ ۽ ملائيشيا جي ٻين شهرن ۾ اڄ به اهي سستي اگھه واريون نائيٽ بازارون عام آهن جن کي ملئي زبان ۾ پاسار مالم (Pasar Malam) سڏجي ٿو. اهي مارڪيٽون ائين آهن جيئن پاڻ وٽ جمع مارڪيٽون، اتوار مارڪيٽون يا منگل مارڪيٽون شورع ٿيون آهن. پر جيئن ته انهن ڏينهن ۾ اسان وٽ اهي مارڪيٽون شروع نه ٿيون هيون سو هي ملائيشيا جون نائيٽ بازاريون اسان لاءِ نئين ۽ دلچسپ ڳالهه هئي. اڄ به ملائيشيا توڙي هانگ ڪانگ ۽ سنگاپور ۾ آ انهن مارڪيٽن مان خريداري ڪرڻ کي ترجيح ڏيان ٿو. انگلنڊ ۽ سئيڊن ۾ اهڙين مارڪيٽن جو نعم البدل پيني مارڪيٽون ۽ لوپس مارڪيٽون آهن.

ملائيشيا، سنگاپور، ٿائلنڊ ۾ ٻيون ڪيتريون ئي تبديليون آيون آهن. خاص ڪري معاشي ۽ اخلاقي طرح انهن ملڪن وڏي ترقي ڪئي آهي. عمارتون، تعليمي نظام، بزنيس، ڪارخانن ۾ هو اسان کان گھڻو اڳتي نڪري ويا آهن. سنگاپور ۽ هانگ ڪانگ ۾ انهن ڏينهن ۾ ڪا ايڪڙ ٻيڪڙ عمارت (Peoples Park جهڙي) ٽماڙ ٺهي هئي نه ته Change Alley جهڙيون سوڙهيون گھٽيون هيون هاڻ ته سڄو ملڪُ بلڪ ٻيٽُ، سهڻين اتاهين عمارتن، پارڪن ۽ رستن سان ڀريو پيو آهي. سنگاپور ۾ ته خاص ڪري واپار جي ٺڳي ۽ چوري چڪاري ايتري هئي جو پبلڪ بسين، سئنيما گھرن ۽ بندرگاه ۽ هوائي اڏي ته به جيب ڪترن کان خبردار ڪيو ويندو هو ۽ جتي ڪٿي هتي جي چئن زبانن، ملئي، تامل، چيني ۽ انگريزيءَ ۾ ان بابت لکيل هوندو هو ته ‘جيب ڪترن ۽ چورن کان خبردار رهو.’ هي اهو زمانو هو جڏهن اسان کانئن وڌيڪ مهذب هئاسين. ماڻهو نوابشاهه کان خيرپور يا حيدرآباد رات جو ٻارهين کان پوءِ به سلامتي سان سفر ڪندا هئا، ڪراچي ۽ حيدرآباد جهڙن شهرن ۾ زالون اڪيلي سر فلم جو ٻيو شو ڏسي گھر اينديون هيون. گھرن جي ٻاهرن دروازن کي تالا نه لڳايا ويندا هئا. اڄ اسان وٽ الٽو حساب آهي. هوڏانهن اڄ جي سنگاپور جو ننڍو ٻار به بي ڊپو ٿي هلي ٿو. توهان جي ڪٿي وسري ويل هَڙ يا بئگ ٽن ڏينهن بعد به اتي ئي موجود نظر اچي ٿي. دنيا جا شاگرد سنگاپور، ملائيشيا، هانگ ڪانگ، ٿائلنڊ، مڪائو ۾ اعلى تعليم لاءِ وڃن ٿا. مائٽن کي خبر آهي ته انگلنڊ ۽ آمريڪا ۾ ته سندن ٻار کرجي سگھي ٿو پر سنگاپور جهڙي ملڪ ۾ هن لاءِ ايترو آسان نه آهي جو اسڪول ڪاليج کان ڀڄي، سگريٽ يا شراب پيئڻ جهڙا شوق ڪري سگھي.

سو يارو انهن ملڪن پنهنجي قسمت بدلائي ڇڏي آهي. هر هڪ تعليم يافته ٿي ويو آهي. هر هڪ ڪو نه ڪو هنر ڄاڻي ٿو، جنهن ذريعي هو روزگار ڪمائي سگھي ٿو. چانگي جهڙا ڳوٺ به ماڊرن ٿي ويا آهن ۽ ڪا به عورت خيرات نه ٿي وٺي، جسم جو سودو نه ٿي ڪري. چؤڌاري ڪارخانا ۽ فئڪٽريون آهن. آفيسون ۽ بئنڪون آهن، جهاز ۽ جهازن جون ڪمپنيون آهن ۽ هر ڪو ڪنهن نه ڪنهن حق حلال جي روزگار کي لڳل آهي. مسلمان، هندو، عيسائي ۽ ٻڌن جي باوجود هر ڪو خوش آهي. هر ڪو پنهنجي عبادتگاهه ۾ وڃي ٿو ۽ پنهنجو مذهبي ڏينهن ڌام ڌوم سان ملهائي ٿو. هڪ ٻئي جون خونريزيون ڪرڻ ته پري جي ڳالهه آهي بالڪنيءَ مان بيهي پري کان ڪنهن کي ڪو بجو به نٿو ڏيکاري.

الطاف شيخ ڪراچي ۱۹۹۷ع

هن اليڪٽرانڪ ايڊيشن لاءِ ڪُجھه لفظ

هن سفرنامي ‘بندر بازاريون’ جا ٽي چار ڇاپا ‘نيو فيلڊس پبليڪيشن’ وارا ڇپائي چُڪا آهن. هي پهريون دفعو آهي جو هي ڪتاب سکر جو نوجوان ليڪچرار ۽ سنڌي ادبي سنگت جو ڪارڪن ۽ ويب ڊزائيننگ ايڪسپرٽ عبداللطيف انصاري صاحب اليڪٽرانڪ ميڊيا تي آڻي رهيو آهي. پروف چيڪ ڪندي گذريل زماني جا ڏينهن ۽ ڳالهيون مون کي عجيب لڳيون. پڙهندڙن کي اهو ڌيان ۾ رکڻ کپي ته هن سفرنامي (بندر بازاريون) ۾ منهنجي انھن سفرن جو احوال آهي جيڪي مون ستر جي شروع وارن سالن ۾ ڪيا ـــ يعني ۱۹۷۱ع کان ۱۹۷۳ع تائين ۽ ڪُجهه مهينا ۱۹۷۴ع جا پڻ.

بهرحال اڄ کان ۴۰ سال اڳ کن جو زمانو اهو هو جڏهن اسان جو ملڪ، سنگاپور ۽ سريلنڪا، ملائيشيا ۽ ٿائلنڊ جهڙن ملڪن کان هر فيلڊ ۾ سڌريل ۽ تعليم يافته هو. هنن ملڪن جا نوجوان اسان جي ملڪ ۾ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ايندا هُئا. مٿين ملڪن ۾ اڃا ايئر لائين شروع نه ٿي هُئي ۽ اسان جي PIA کي هلندي ڏهه سال ٿي ويا هئا. سنگاپور، سريلنڪا ۽ ملائيشيا جهڙن ملڪن جي هوائي ڪمپني توڙي جهازران ڪمپنيون اسان جي پاڪستانين وڃي شُروع ڪيون.

دنيا جي مقابلي ۾ اسان وٽ مهانگائي به نه هُئي. ۱۹۶۸ع ۽ ۱۹۶۹ع ۾ آمريڪي ڊالر جي قيمت چار روپيا هئي ۽ ۱۹۷۳ع ڌاري ڏهه روپيا وڃي ٿي. آمريڪا ۾ حجام هيئر ڪٽ جا ۴ ڊالر يعني ۴۰ روپيا وٺندو هو ته اسان کان رڙ نڪري ويندي هُئي جو اسان وٽ صدر جي ايئرڪنڊيشن دڪان “ماڊرن هيئر ڊريسر” وٽ به، ڪٽائي ٻه روپيا هُئي. جپان ۾ هڪ ڊالر يعني ڏهن روپين ۾ ۴۰۰ يين ملندا هُئا. اسان جيتوڻيڪ جونيئر انجنيئر هئاسين، پگھار فقط ۴۰۰ روپيا هُئا. جنهن جو فقط اڌُ ٻاهر ملندو هو ته به ٽئڪسين ۾ چڙهندا هئاسين. اڄ اسان جي ملڪ جي سڪي جو قدر ڪِرڻ ڪري جهاز جو هڪ چيف انجنيئر به جپان جهڙي ملڪ اندر بس ۾ چڙهندي ٻه دفعا سوچي ٿو. آمريڪا ۾ سستي ۾ سستو حجام به ۱۲ ڊالر وٺي ٿو يعني هڪ هزار روپيا. سنگاپور جو ڊالر جيڪو اڍائي روپيا هو ۽ پوءِ ۱۹۷۳ع ۾چار روپيا ٿيو اهو اڄ پنجاهه تي وڃي پهتو آهي. جپان جو سڪو YEN ايڏو مٿاهون ٿي ويو آهي جو اڄ ڏهين روپئي ۾ ۴۰۰ بدران فقط ۴ يين ملن ٿا! سو ڪيتريون ڳالهيون اڄ جي پڙهندڙن کي هڪ خواب محسوس ٿيندو.

الطاف شيخ

ڪراچي، ۱۴ مارچ ۲۰۰۹