روزگار لاءِ پرديس جا پنڌ ۽ مسئلا- الطاف شيخ

 

روزگار لاءِ پرديس جا پنڌ ۽ مسئلا

الطاف شيخ

ڪوالالمپور ڏي ويندڙ هوائي جهاز جي انتظار ۾ ڪراچي جي ايئرپورٽ تي ويٺي ويٺي هاڻ مون کي ٽي چار ڪلاڪ ٿي ويا هئا. سامهون لڳل گهڙيال ۾ هڪ ٿي رهيو هو ۽ ڀرسان لڳل ٽي وي جي اسڪرين تيMAS (ملائيشيا جي هڪ هوائي ڪمپني) جي جهاز جي اڏام جو اندازي مطابق وقت صبح جا چار لکجي رهيو هو، پر ڪنفرم نه هو جو اهو جهاز اڃا ابوظهبي کان ئي نه پهتو هو، جنهن بعد هن کي ڪوالالمپور وڃڻو هو. مون هاڻ ليٽي پوڻ لاءِ ٽي کن ڪرسيون ڳولڻ ٿي چاهيون ته اتي مسقط جي اڏام جي مسافرن کي سندن هوائي جهاز ۾ چڙهڻ جو اعلان ٿيو. مون لاءِ اميد ٿي ته هاڻ ڪيتريون ئي ڪرسيون خالي ٿينديون. مون چوڌاريScanning  ڪئي. ستلن مان ڪو به چرپر ۾ نه آيو. هيڏانهن هوڏانهن چانهه جي اسٽال ۽ ٽئاليٽ وٽ بيٺل مسافر مقرر گيٽ ڏي روانا ٿيا. هنن ۾ ٽي چار ڄڻا خوشحال شڪل ۽ ڀريل جسمن جا اوماني ڊريس ۾ اتي جا لڳا ٿي، ٻيا ويچارا ڪومايل شڪلين جا اسان جا غريب سنڌي، بلوچي ۽ سرائڪي لڳا ٿي. هو پڪ پورهئي خاطر وڃي رهيا هئا. ٻچا ٻار گهرگهاٽ ڇڏي عرب ملڪن جي سخت موسم ۾ پورهيو ڪرڻ ڪا سولي ڳالهه ناهي. سندن ڳوٺن ۾ ڪارخانا فئڪٽريون يا ڪو ٻيو روزگار جو ذريعو هجي ته هو ڇو گهر ڇڏين. مون کي هڪ دفعي ڪوالالمپور کان ابوظهبي واري اڏام ۾ ڀر ۾ ويٺل انڊونيشي نوجوان عورت ياد اچي وئي، جنهن جو مڙس معذور ٿي چڪو هو ۽ هوءَ ٽن سالن جي ٻارڙي کي پنهنجي ماءُ وٽ ڇڏي ڪٽنب جي جياپي لاءِ ڪنهن عرب جي گهر ۾ جهاڙو پوچو ڪرڻ لاءِ وڃي رهي هئي. منهنجي پڇڻ تي هن جي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا هئا ۽ ڏک مان چوڻ لڳي هئي ته ”اسان جا سياستدان به درياهه جي هن پار واري ملڪ جهڙا ٿي پون ته اسان پرديس جا ڌڪا ڇو کائون.“ هن جو اشارو ملائيشيا ڏي هو، جنهن جي ۽ سندن انڊونيشي ٻيٽ سماترا جي وچ ۾ فقط درياهه جهڙو هڪ سوڙهو ڳچي سمنڊ آهي.

آئون انتظار گاهه جي هڪ حصي مان ٿي ٻئي ۾ پهتس ته اتي به سڀ مسافر سيٽن تي قبضو ڪري ستا پيا هئا. هڪ هنڌان، جتي سڀ ملئي مهانڊا هئا، لنگهيس ته هڪ همراهه ڪَر موڙي چرپر ڪئي. آئون ٻه قدم پوئتي وڃي ان جي ڀرسان بيهي رهيس ته جي هو اٿي ته انهن سيٽن تي قبضو ڪري وٺان. هن اکيون کولي مون ڏي ڏٺو ته مون يڪدم ملئي زبان ۾ پڇيومانس ”سوڊان تيدرو؟“ ننڊ ڪري ورتئي. ”سوڊا“ هن جواب ڏنو ۽ اٿي کڙو ٿيو.

”پرگي مانا“ (ڪيڏانهن ٿو وڃين؟) مون پڇيومانس. ”ڪوالالمپور“ هن وراڻيو.

”بُڪان- سيڪارنگ پرگي مانا؟“ (نه. هينئر جو ٿو پڇان ته ڪيڏانهن پيو وڃين) مون پڇيومانس جو مون کي يڪدم خيال آيو ته هو رسي ته نه پيو وڃي. اسان جي ملڪ جو ايئرپورٽ آهي، مون کي پاڻ کان وڌيڪ هن جو خيال رکڻ کپي. پر هن ڀُٽ ڀُٽ ڪري تربانگ (هوائي جهاز) لاءِ چيو ته ”اڃا ته ڪراچي ئي اچڻ جو نالو نه پيو وٺي. اسان کي K.L وٺڻ هلڻ لاءِ ته پوءِ جي ڳالهه آهي.“ هن ٻڌايو ته هو ٻن ڪلاڪن کان سمهي سمهي ٿڪجي پيو آهي، هاڻ هو واڪ ڪرڻ جو ارادو رکي ٿو. مون دل ۾ چيو ته اهو ته سڀ ۾ سٺو. هاڻ آئون ئي چيلهه سڌي ڪريان.

آئون پنهنجي ٿيلهي (شولڊر بئگ) کي وهاڻي طور رکي ليٽي پيس. منهنجي مٿي واري پاسي کان ٻئي ملئي جو مٿو هو، جيڪو گهاٽي ننڊ ۾ هو. مون کي به ٿوري ئي دير ۾ ننڊ ورائي وئي. مون به اهو ئي چاهيو ٿي، جيئن جهاز ۾ جي ننڊ نه اچي ته به ٻئي ڏينهن ڪوالالمپور پهچڻ تي ڪجهه ته تازگي هجي. پر منهنجي خيال ۾ ته ڪو ويهه منٽ به ڪي مس ستو هوندس ته ايئرپورٽ جي همراهه اچي اٿاريو. جتي ننڊ ڦٽڻ جو افسوس ٿيو، اتي اها به خوشي ٿي ته اسان وارو جهاز هلي ٿو.

”ڇا ٿيو؟“ آئون ڇرڪ ڀري اٿيس. ڪچي ننڊ مان اٿڻ ڪري منهنجا هوش اڃا سالم نه هئا، ”جهاز هلي ٿو ڇا؟“ مون پڇيو.

”جي ها“ هن چيو، ”سڀ ماڻهو ويهي ويا آهن، توهان ستا پيا هئائو.“

”سڀ ماڻهو جهاز ۾ ويهي به رهيا؟“ مون چوڌاري نظر ڪئي، سڀ ملئي همراهه بالم ٿيو ستا پيا هئا. مون هڪ دفعو وري هن يونيفارم واري همراهه کي ڏٺو، جيڪو ايئرپورٽ اٿارٽي کاتي جو ڪو هيٺين اسٽاف جو ماڻهو هو.

”توهان مسقط وڃڻ واري جهاز جا مسافر آهيو نه؟“ هن پڇيو، ساڳئي وقت لائوڊ اسپيڪر تان به اهوئي اعلان ٿي رهيو هو ته مسقط وڃڻ وارو جهاز اڏامڻ وارو آهي رهيل مسافرن کي آخري دفعو التجا ٿي ڪجي ته هو گيٽ نمبر 23 تي پهچي وڃن.

”ذرا اڌر آئو، بات سنو.“ مون هن کي پنهنجي ويجهو سڏي چيو، ”آئون ته ملائيشيا پيو وڃان، پر توکي ڪيئن خيال آيو ته آئون مسقط وڃڻ وارو مسافر آهيان. تو منهنجي اجائي ننڊ ڦٽائي.“

هو ويچارو گهٻرائجي ويو ۽ چوڻ لڳو: ”سر توهان جي ڏاڙهي ڏسي، ۽ پوءِ منهنجي چوڌاري ملئي مسافرن تي نظر وجهي چيو، ”۽ توهان ٻين کان مختلف لڳي رهيا هئائو.“

بهرحال هو ساري ساري ڪندو مسقط جي اڏام جي کٽل مسافرن کي ڳولڻ لاءِ روانو ٿي ويو ۽ آئون اڃا سوچي رهيو هوس ته ويهي وقت گذارجي يا وري ننڊ لاءِ ٽراءِ ڪجي ته هڪ همراهه پنجابي گاڏڙ اڙدو ۾ ويهڻ لاءِ پڇيو. هن جي هڪ هٿ ۾ ننڍي بئگ هئي، ٻئي ۾ گرم چانهه جو گلاس، جنهن مان ٻاڦ نڪري رهي هئي. ”سر توهان چانهه پيئندائو؟“ هن پنهنجي بئگ منهنجي ڀر ۾ رکي پڇيو.

”مهرباني. توهان پيئو. آئون هاڻي پي ويٺو آهيان.“ مون هڪ طرف کان ٿي کيس ويهڻ لاءِ ڪشادي جاءِ ڏني.

”منهنجي لاءِ سيٽ رکجانءِ ته آئون هٿ منهن ڌوئي ٿو اچان.“ مون چيومانس.

سامهون ئي واش روم هئي. منهن تي ڇنڊا هڻي اچي ويٺس. ڀر وارو همراهه جيڪو ٽيهه ٻٽيهه سالن جو لڳي رهيو هو، مزي مزي سان چانهه جون چسڪيون ڀري پيئڻ لڳو. هو يڪ ٽڪ سامهون ئي ڏسندو رهيو. لڳو ٿي هو پريشانيءَ ۾ ڪجهه سوچي رهيو آهي. سندس هٿ ۾ اسان جهڙو ئي بورڊنگ ڪارڊ هو. يعني هو هتان ته اسان سان گڏ ڪوالالمپور هلندو، پر پوءِ خبر ناهي، ان کان اڳتي آسٽريليا يا نيوزيلينڊ ويندو يا اتي ملائيشيا ۾ ئي رهي پوندو. ملائيشيا ۾ ڪيترائي پنجاب ۽ سرحد (خيبر پختونخواهه) صوبي جا پاڪستاني رهن ٿا، جن جا وڏا انگريز راڄ ۾ انگريزن جي فوج ۾ سپاهي هئا، جن کي انگريز سرڪار ٻي وڏي لڙائيءَ ۾ جپاني فوجن سان وڙهڻ لاءِ هانگ ڪانگ، سنگاپور ۽ ملايا (هاڻوڪي مغربي ملائيشيا) ۾ وٺي آيا هئا. جنگ ختم ٿيڻ بعد ۽ هندستان جي ورهاڱي بعد هو انهن ملڪن ۾ ئي ترسي پيا ۽ اڄ هنن جي اولاد کي اتي جو پاسپورٽ آهي. سو ٿي سگهي ٿو ته هي همراهه به ملائيشيا جو سٽيزن هجي يا اتي ڪنهن مائٽ وٽ نوڪري ڪندو هجي.

”توهان ملائيشيا ۾رهو ٿا؟ هن مون کان پڇيو.

”نه. رهندو هوس. هاڻ گهمڻ ٿو وڃان.“ مون ٻڌايومانس.

”بزنيس هو توهان جو؟“ هن پڇيو.

”نه چِگو(Cigu)  هوس،“ مون کلندي ٻڌايومانس، ”چِگو سمجهين ٿو؟“

”ٿوري ٿوري ملئي، چيني ۽ تامل سمجهان ٿو.“ هن ٻڌايو.

”چِگو معنيٰ“ ماستر صاحب. ”پهرين ڏهه سال کن ملائيشيا ۽ اوسي پاسي جي سمنڊن تي جهاز هلايم پوءِ ڏهاڪو کن سال ملاڪا ۾ رهي اتي جي نيول اڪيڊمي ۾ پڙهايم.“ کيس ٻڌايم ۽ کانئس سندس بابت پڇيم ته هو ملائيشيا ۾ ڇا ٿو ڪري.

”اتي مون پنهنجي ڀاءَ جي سيڌي جي دڪان تي ٻه سال ڪم ڪيو.“

”ڪهڙي شهر ۾؟“ مون پڇيو

”سريمبان ۾“ هن ٻڌايو.

”چئبو ته جتي آئون رهندو هوس، ان جي ڀرواري شهر ۾ ڪم ڪيو اٿئي. ڪهڙي ويزا تي رهئين؟“

”بس ائين ڪم پئي هليو. سمورو وقت دڪان تي گذاريندو هوس. ڪيڏانهن نڪرڻ کان گريز ڪندو هوس.“

”۽ توهان جو ڀاءُ؟“

”ان ملائيشيا جي هڪ انڊين (تامل) عورت سان شادي ڪئي، ان ڪري هن کي ملائيشيا ۾ رهڻ جو Status آهي.“

هن وڌيڪ ٻڌايو ته هن جو نالو منور اقبال آهي ۽ سندس تعلق چنيوٽ پاسي جي هڪ ڳوٺ سان آهي. هو پنهنجي ڳوٺ ۾ اليڪٽريشن هو ۽ مهيني ۾ ايترو ڪمائي ورتو ٿي جو گهر جي دال روٽي ٿي سگهي. پر پوءِ مهانگائي وڌڻ ڪري مون کي گهر ڇڏڻو پيو ۽ هوڏانهن منهنجي ڀاءُ جو دڪان کوليو ته هن کي به پنهنجو ڪو ماڻهو کتو ٿي.

”مون ملائيشيا اچي پنهنجي ڀاءُ جي دڪان تي تمام گهڻي محنت ڪئي.“ منور ٻڌايو، ”ٻيا دڪان اٺين وڳي ڌاري کلندا هئا، آئون فجر نماز پڙهي 6 وڳي ئي دڪان کوليندو هوس. رات جو به دير تائين کليل رکندو هوس. ان ڪري اسان وٽ گراهڪ وڌڻ لڳا ۽ مون ڀاءُ کي خوب پئسو ڪمائي ڏنو، پر سندس سائوٿ انڊين زال ۽ ان جو خاندان دڪانداري ۾ پنهنجي هلائڻ لڳا ۽ لٽ ڪرڻ لڳا. مون پنهنجي ڀاءُ کي گهڻو ئي سمجهايو ته آئون هيڏي محنت ٿو ڪريان، پر مهيني جي حساب بعد ڪو واضح فرق نٿو نظر اچي. آخر منهنجي ڀاءُ کي دڪان وڪڻڻو پيو ۽ آئون ڳوٺ موٽي آيس.“

”پوءِ هاڻ ڇا ڪرڻ جو ارادو آهي؟“ مون پڇيومانس.

”هاڻ مون هڪ بزنيس سوچيو آهي، اهو ڪندس.“ هن چيو.

”ضرور اليڪٽرڪ ۽ اليڪٽرانڪس جو هوندو، جنهن ۾ تون ماهر آهين.“ مون چيومانس.

”ها اهو ته جتي جهٽ لڳي ٿو، اتي ان ذريعي چار پئسا ٺاهيو وٺان، پر هاڻ ٻڌي اگهه تي مختلف شيون وٺي ريزڪي تي وڪڻندس.“

”اهو ڀلا ڪيئن ڪندين؟ پنهنجو ڪو دڪان کوليندين؟“ مون پڇيومانس.

”نه. اهي سائيڪل تي کڻي ڳوٺن ۾ وڪڻندس. ان ۾ سٺو فائدو ٿئي ٿو. منهنجو ان ۾ تجربو آهي. 5 رنگٽ جي شيءِ جا اٺ نو بلڪ ڏهه رنگٽ به مليو وڃن.“ هن ٻڌايو آئون سمجهي ويس ته هي گهوريئڙي وارو ڪم آهي، جيڪو سالن کان ملائيشيا ۾ مشهور آهي. جيئن سنڌ ۾ ڪنهن زماني ۾ سياري جي موسم ۾ پٺاڻ سُڪو ميوو هڙن ۾ کڻي اچي وڪڻندا هئا يا مڪراني عورتون ٿانون ۽ ڪپڙن جا کارا ڀري گهر گهر ۾ اچي وڪڻنديون هيون. تيئن هيڏانهن ملائيشيا ۾ اڄ تائين اسان جي پاسي جا ماڻهو خاص ڪري سک ۽ پنجاب ۽ سرحد پاسي جا ملائيشيا جي شهرن مان شيون وٺي پوءِ سائيڪل تي ڳوٺن ۾ گهٽين ۾ هوڪا ڏيئي وڪڻن. هاڻ ته ڪيترائي پاڪستاني ۽ انڊين سوزوڪي گاڏين ۾ ٻئي سامان کان علاوه ڪپڙي جا تاڪيا، غاليچا ۽ ٿانوَ ٿپا رکي وڪڻن. ملائيشيا جي ڳوٺن ۾ رهندڙ ماڻهو- خاص ڪري ملئي ۽ تامل (انڊين) شهرن ۾ اچي اتي جي دڪانن تان سستي شيءِ وٺڻ بدران هن قسم جي ايندڙ گهوريئڙن ۽ گاڏي وارن کان مهانگو سامان خريد ڪن ٿا. ڪي ته اوڌر تي وٺن، جيڪا شيءِ کين اڃا به مهانگي ملي.

منور ٻڌايو ته گذريل سال جڏهن آيو هو ته هن اهو ڌنڌو ڪيو هو. ”مون کي گهڻو پري ٻهراڙيءَ ۾ به وڃڻو نٿي پيو.“ هن ٻڌايو. ”اتان ئي شهر جي وڏن دڪانن تان شئمپو، صابڻ، عطر جهڙيون شيون وٺي گهٽين ۾ وڪڻندو هوس.“

هن ٻڌايو ته هن کي جيئن ته ملائيشيا جي ٽنهي قوميتن (ملئي، چيني ۽ تاملن) جي زبانن جي ٿوري گهڻي ڄاڻ آهي، سو هن ٽنهي قومن جي پاڙن ۾ شيون وڪيون ٿي. ”انڊين گهڻو ڪري ديوتائن جون مورتيون ۽ اگر بتيون وٺن ٿا ۽ چيني گوتم ٻڌ جون تصويرون ۽ مورتيون خريد ڪن ٿا. منهنجون ٽن چئن ڪلاڪن ۾ ڏهه ٻارنهن شيون به وڪامي ويون ٿي ته 50 رنگٽ کن فائدو ٿي ويو ٿي.“

رنگٽ ملائيشيا جي سڪي جو نالو آهي، جيڪو ملائيشن ڊالر به سڏجي ٿو. اڄ ڪلهه هن رنگٽ ۾ اسان جا 30 کن رپيا آهن. اسي واري ڏهي ۾ جڏهن اسان ملائيشيا ۾ هوندا هئاسين ته هڪ آمريڪن ڊالر ملائيشيا جا چار رنگٽ هوندا هئا. اڄ اسان جي رپئي جو قدر ڪرڻ ڪري آمريڪي ڊالر، پائونڊ يا يورو وغيره اسان لاءِ مهانگو ٿي پيو آهي، پر هيڏانهن ملائيشيا ڏي هنن جو سڪو مضبوط ٿيڻ ڪري هنن لاءِ آمريڪن ڊالر ماڳهين سستو ٿي پيو آهي ۽ اڄڪلهه ٽن ملئي رنگٽن ۾ هڪ آمريڪن ڊالر ملي ٿو.

منور کي چيم ته گذريل سال جڏهن تو ملائيشيا ۾ اهو ڌنڌو ڪيو پئي ته پوءِ ڇو ڇڏي هليو وئين. يعني چئن پنجن مهينن ۾ جيڪي ڪمائي اهو ته تنهنجي اوٽ موٽ جي ٽڪيٽ تي ئي خرچ ٿي ويو.

”بس سر! ان ئي ڳالهه جو ته روئڻ آهي،“ منور چيو؛ ”منهنجي زال باهه ٻاري ڏني ته ڳوٺ موٽي اچ. اسان کي اهڙو پئسو نه کپي، جنهن ۾ آئون اڪيلي ڳوٺ جي زالن جا مهڻا ۽ ٽوڪون طعنا سهان ۽ تون پرديس ۾ پورهيو ڪندو رهين. تون موٽي اچ. اَڀري سَڀري ڪمائي به اسان کي منظور آهي. آئون مانيءَ سان چٽڻي کائي به گذارو ڪري وينديس.“

منور ٻڌايو ته سندس زال کي سندس مائٽن ۽ پاڙي جي عورتن ڀڙڪايو ته تنهنجو مڙس ٻاهر وڃي شادي ڪندو يا شادي ڪري ان جوءِ وٽ سکيو ويٺو آهي.“ ان ڳالهه تان هن جي ماءُ پيءُ جا منهنجي ماءُ پيءُ سان سخت جهيڙا ٿيا ۽ ڪم طلاقن تي اچي پهتو. نتيجي ۾ مون کي وطن موٽڻو پيو.“

”پوءِ هاڻ وري ڪيئن وڃي رهيو آهين؟“ مون پڇيومانس. ”پوءِ سائين ٻه ٽي مهينا ته جيڪو پاڇي ٿيل پئسو هو، اهو کائيندا رهياسين، پوءِ واقعي ڪم روٽي چٽڻي تي اچي پهتو. هڪ ٻار به ٻه سال کن اڳ ٿي چڪو هو، اهو به جيئن جيئن وڏو ٿيڻ لڳو ته خرچ وڌڻ لڳو. آخر زال کي سمجهايم ته هاڻ آخري فيصلو ڪر. اڃا مون ۾ همت آهي، پرديس ۾ وڃي پورهيو ڪري سگهان ٿو ۽ ان جي طريقيڪار کان به واقف آهيان، پر جي ٻه ٽي سال گذريا ته پوءِ شايد پرديس وڃي نه سگهان. منهنجي زال به هاڻ اهوئي ٿي چاهيو. سو هِتان هُتان قرض کڻي ٽڪيٽ وٺي وڃان پيو، پر ڊپ اٿم ته پرپٺ وري نه کيس ڪو برغلائي ۽ مون کي موٽڻو پوي.“

”الله چڱي ڪندو،“ وڌيڪ چيومانس؛ ”آئون به ان لاءِ دعا ڪندس ۽ تون به الله تي رکي سڪون سان وڃي ڪم ڪر. ڇو جو پرديس ۽ اڪيلائيءَ ۾ ننڍا مسئلا به وڏا لڳن ٿا ۽ دل کي جهوري رکن ٿا. سو تون پنهنجي صحت جو خيال رک ۽ حلال جي روزيءَ لاءِ جدوجهد ڪر.“