عرب ۽ شاعري - الطاف شيخ

عرب ۽ شاعري

 الطاف شيخ

شروع ۾ ھڪ ھنڌ لکي چڪو آھيان ته مڪي ۾ شعر و شاعري جا فنڪشن ٿيندا ھئا.

اڄ جي دور ۾ خاص ڪري ٻي جنگ عظيم کانپوءِ سعودي عرب ۾ تيل نڪرڻ ڪري اڄ جو عر ب ھڪ مختلف خوشحالي جي زندگي گذاري ٿو. ھن کي سفر لاءِ وڏيون ڪارون آھن. ھوائي جھاز آھن، کائڻ پيئڻ لاءِ دنيا جو ھر ميوو، ڀاڄي ۽ کاڌو خوراڪ موجود آھي. رھائش لاءِ ايئر ڪنڊيشنڊ گھر ۽ بنگلا آھن. وندر لاءِ ريڊيو، ٽي وي، ٽيليفون ۽ ڪمپيوٽر جھڙيون شيون آھن. پر اھو سوچجي ته ھزارين سالن تائين ريتي جي ھن عربستان واري ٻيٽ تي رھندڙ عرب مختلف زندگي گذري ٿي. ھنن گرم ۽ وارياسن بيانن ۾ رھندڙ ھڪ عرب جي بنيادي ملڪيت جن چند شين تي مشتمل ھئي. انهن ۾ بقول رومانيا جي ھڪ مشھور دانشور ۽ عربي جي ڄاڻو مسٽر ڪونسٽن ويرزڊ جي ھڪ تنبو ھو، جيڪو ھن کي سج جي تپش کان بچائي، ھڪ اٺ ھو، جنهن کي ھو ضرورت وقت سواري لاءِ استعمال ڪري سگھي يا جنهن جو کير ھن لاءِ اھم غذا ھئي. ھڪ تلوار ھئي، جنهن کي ھو پنهنجي بچاءَ لاءِ استعمال ڪري سگھي، پر انهن ۾ ڪا به اھڙي شيءِ نه ھئي، جيڪا ھن جي ذوق جو خزانو ثابت ٿئي. ڪو به اھڙو شوق نه ھو، جيڪو ھن جي روح کي تسڪين رسائي. نقاشي ھو نه ٿي ڪري سگھيو، جو رنگن کان محروم ھو. ھن کي چوڌاري ريتي ئي ريتي نظر آئي ٿي. جنهن جو ھڪڙو ئي غير رومانوي رنگ ۽ ڍنگ ھو. بهرحال عربن جي مختلف قبيلن جو ذوق يا ھنر فقط ھڪ طرف مائل رھيو ۽ اھا شيءِ ھئي سخنوري يا ڪھاڻي ٻڌائڻ جو طريقو، جيڪو ھن شاعري جي روپ ۾ ڪيو ٿي.

فرانس جي ھڪ مشھور فلاسفر ۽ دانشور مسٽر ايرنسٽ رونان جو چوڻ آھي ته جيڪڏھن ٻين قومن جي علم و ثقافت کي (خاص ڪري ايراني قوم جي علم و ثقافت کي، جيڪي اسلام کانپوءِ ”عرب دنيا“ ۾ داخل ٿيا) عرب قوم کان جدا ڪيو وڃي ته پوءِ فقط عرب رھجيو وڃي ۽ ٻيو ھن جو اٺ.

پر رومانيا جي مٿين دانشور (جيڪو پنهنجي ملڪ جو وزير خارجه پڻ رھيو ۽ عربستان ۾ ويهه سال رھي تحقيق ڪيو ۽ جنهن حضور ﷺ جي زندگي ۽ انهن ڏينهن جي ماحول تي فرينچ زبان ۾ ڪتاب لکيو، جنهن جو ترجمو ڪيترين ئي زبانن ۾ ٿي چڪو آھي). ايرنسٽ سان اختلاف ڪندي لکي ٿو ته ھن اھا ڳالهه بنا سوچي سمجھي چئي آھي، ڇو جو جيڪڏھن ٻين قومن جو علم ۽ ثقافت عربن کان واپس ورتو وڃي ته به ھن وٽ جيڪا شيءِ باقي رھجي وڃي ٿي، اھا آھي سخنوري يا علم بيان!

عرب جيتوڻيڪ معماري، مجسمي سازي ۽ نقاشي نه ڪري سگھيا پر انهن شين کي انداز بيان ذريعي تخليق ڪندا رھيا. شاعري جي روپ ۾ ڳالهه بيان ڪرڻ ان دور جي عربن جو اڪيلو ثقافتي ۽ قومي خزانو تصور ٿئي ٿو. عربن جي تاريخ، ادب ۽ ثقافت سڀ ڪجهه شاعري تي ئي ختم ٿئي ٿو.

جيڪڏھن ڪو عربن جي تاريخ ۽ تمدن بابت ڄاڻڻ چاھيندو ھو ته ھن کي ان کان علاوه ٻي ڪا واهه نه ھئي ته عرب شاعرن جي ڪلام جو مطالعو ڪري، ٻين ھنڌن تي شاعر فقط ھڪ اديب ھوندو آھي پر عرب دنيا ۾ ھڪ شاعر نه فقط شاعر ھوندو، ھو ھڪ حڪيم، ھڪ مذھبي رھنما، ھڪ محتسب ۽ ھڪ دانشور تصور ڪيو ويو ٿي. ايتري قدر جو شاعر کي ھڪ اھڙو شخص سمجھيو ويو ٿي، جو پنهنجي زھر ڀريل ڪلام سان دشمن کي نيست و نابود ڪري سگھيو ٿي، يا پنهنجي آرام بخش ڪلام ذريعي ڪنهن بيمار لاءِ شفايابي جو سبب ٿي سگھي ٿو. حضرت محمد مصطفى ﷺ جن پيغمبر ٿيڻ کانپوءِ ھڪ جنگ دوران (حضرت) حسان بن ثابت رضه نالي شاعر کي، جو ان جنگ ۾ شريڪ ھو، خطاب ڪندي چيو:

”ھنن (يعني دشمنن کي) پنهنجي شعرن جي عتاب جو نشانو بڻاءِ. ڇو جو تنهنجا شعر ان تير کان به وڌيڪ موثر آھن، جيڪو اونداھي ۾ دشمن تي اڇلايو وڃي ۽ يقين ڪر ته جبرئيل به تنهنجو ساٿ ڏيندو“.

عرب قبيلن ۾ ”شعر“ سج ۽ ھوا وانگر ضروريات زندگي ۾ شمار ٿيندو ھو ۽ عرب قوم وٽ زندگي جي مختلف حالات، خوشي يا غم، خوش قسمتي يا بدقسمتي، شادي يا موت ۽ صلح يا جنگ لاءِ خاص قسمن جي شعرن جو وڏو ذخيرو موجود ھوندو ھو. ھڪ عرب جڏھن غمگين ھوندو ھو ته ”زھير“ جا شعر جھونگاريندو ھو، خوف جي عالم ۾ ھو ”نابغه“ جا شعر پڙھندو ھو، جيڪڏھن چڙ ۾ ھوندو ھو ته ”اعشي“ جي شعرن کي زبان تي آڻيندو ھو ۽ جڏھن ڪنهن سان مقابلي جو ارادو ڪندو ھو ته ”عنتره“ جا شعر پڙھندي ھن تي حملو ڪندو ھو.

اسلام کان اڳ مڪي جي عڪاظ بازار ۾ ھر سال عرب شاعرن جو اجتماع ٿيندو ھو ۽ انهي بازار ۾ محفل سخن به منعقد ٿيندي ھئي، پھريون نمبر کڻندڙ شاعر کي انعام اڪرام ڏنا ويند اھئا ۽ ھن جا شعر سونهري لفظن ۾ ريشمي ڪپڙي تي لکي ڪعبي جي ديوار تي لڙڪايا ويندا ھئا. جيئن ٻيون عرب قومون جڏھن مڪي اچن ته انهن شعرن کي پڙھي لطف اندوز ٿي سگھن ۽ اھي شعر ڪعبي جي ڀت تي سڄو سال لڳل ھوندا ھئا ۽ انهن کي ”معلقات“ سڏيو ويو ٿي.

عرب جي مشھور شاعرن ۾ ھڪ ”امري  القيس“ نالي آھي، جنهن کي سڀ عرب سڃاڻن ٿا، ھو انهن ستن ناليرن شاعرن مان ھو، جنهن جا قصيدا ڪعبي جي ڀتين تي لڳايا ويا ٿي ۽ ھو سڀني ۾ وڌيڪ مشھور سمجھيو ويو ٿي.

ڪونسٽن ويرزل، رومانيا جو دانشور، ٻڌائي ٿو ته؛ اھي ست قصيدا يا غزل ايترا ته فصيح ۽ بليغ ۽ دل کي لوڏڻ وارا آھن، جو ھن (رومانيا جي دانشور) عربي زبان ۾ ان کان وڌيڪ بهتر ۽ خوبصورت ڪلام نه پڙھيو ھوندو. سواءِ قرآن مجيد جي.

ابن ھشام، ابو دائود، امام حنبل رح، حميد الله ۽ ابن سعد جو ڳاڻيٽو، اسلامي تاريخدانن ۾ ٿئي ٿو. اھي ان ڳالهه جي تصديق ڪن ٿا ته حضور جن کي شعر پسند ھوندا ھئا ۽ پاڻ ڪڏھن ڪڏھن عرب شاعرن جو ڪلام زبان تي آڻيندا ھئا.

اھي حضرات جن کي عربي زبان تي عبور حاصل آھي، ڄاڻن ٿا ته قرآن شاعري نه آھي پر ان جون ڪجهه آيتون موزون ضرور آھن. خاص ڪري قرآن جون اھي مختصر آيتون جيڪي مڪي ۾ نازل ٿيون. مثال طور سورة اخلاص، احد، العقل، تبت، ڪافرون، ڪوثر، قريش، الفيل، العصر، تڪاثر، القارعة، زلزلة، التين، المنشرح، والضحى، واليل، والشمس، والبلد، الفجر، غاشية، الطارق وغيره. اھي سڀ سورتون مڪي ۾ نازل ٿيون ۽ موزون آيتن تي مشتمل آھن ۽ ڪجهه سورتن ۾ وزن کان علاوه قافيو پڻ موجود آھي.

جيئن ته مڪي ۾ نازل ٿيڻ واريون آيون مقفي قافيه دار (Rhymed) ھيون. ان ڪري مسلمان انهن کي دلنشين انداز ۾ پڙھندا ھئا. حضرت ابوبڪر صديق رضه لاءِ ته مشھور آھي ته ھو جڏھن گھر ۾ ويھي پڙھندو ھو ته ٻاھران لنگھندڙ چاھي اھي اسلام جا دشمن ڇو نه ھجن، بيھي رھندا ھئا ۽ ڪن ڏيئي قرآني آيتن کي ٻڌندا ھئا.

باديه نشين عرب جي ھڪ اھا به خصوصيت ھئي ته ھو خوبصورت ۽ دلنشين انداز ۾ ادا ڪيل ڪلام کان چشم پوشي نه ڪري سگھندو ھو. ھڪ يورپي دانشور ڪلان ھو آرٽ (Colmon hort) جو پڻ اھو ئي چوڻ آھي ته فطرت عربن کي چئن شين سان نوازيو آھي، پھرين اٺ، ٻيو تنبو، ٽين تلوار ۽ چوٿون شعر.