ٻه لفظ دهليءَ بابت...-الطاف شيخ

ٻه لفظ دهليءَ بابت...

الطاف شيخ

صديون اڳ تائين ۽ اڄ به انڊيا جي گاديءَ جو هنڌ هي شهر ”دهلي“ دنيا جي عجيب شهرن مان آهي. ڪلڪتي ۽ بمبئي بعد دهلي هندستان جو ٽيون نمبر وڏو شهر آهي. دهليءَ جو شهر ٻن حصن ۾ ورهايل چئي سگهجي ٿو. نئون دهلي ۽ پراڻو دهلي. پراڻو دهلي سترهين ۽ اوڻهين صديءَ جي وچ ۾ مسلمان حاڪمن جي گاديءَ جو هنڌ رهيو جنهن ۾ توهان کي ان دؤر جي مسلمان حاڪمن جون ٺهرايل مسجدون ۽ مقبرا نظر ايندا. ٻيو دهلي نئون دهلي آهي، جنهن کي توهان Imperial city چئي سگهو ٿا جيڪو شهر انگريزن اڏرايو جيئن ڪراچيءَ جي صدر وارو علائقو، بولٽن مارڪيٽ ۽ ڊينسو هال وغيره جتي جون عمارتون انگريزن جي ياد ڏيارين ٿيون. نئين دهليءَ ۾ کليل ۽ وڏيون عمارتون آهن، سفارتخانا ۽ سرڪاري آفيسون آهن. باقي لال قلعو يا جامع مسجد ڏسڻ لاءِ پراڻي دهلي پهچ ته ڄڻ ته کارادرجي مپي مياني مارڪيٽ يا چاڪيواڙي پهچي ويا آهيون. 

 

هونءَ دهلي سڄي سونهن ئي سونهن نه آهي. دهلي ۾ به ملتان وانگر ڌوڙ، مٽي، گرمي، مڇر ۽ مکيون آهن. هي رڳو آئون نه پيو چوان هڪ مڃيل حقيقت آهي ته دنيا ۾ ڌوڙ ۽ Air pollution ۾ ميڪسيڪو بعد هلي ٻيو نمبر شهر آهي. پر اهي سڀ ڳالهيون ان اڳيان تڇ آهن ته دهلي هڪ تاريخي شهر آهي. هن شهر جي پويان هڪ ڊگهي، دلچسپ، حيرت انگيز تاريخ آهي ۽ ان جي حوالي سان ڪيتريون ئي دلچسپ شيون هن شهر ۾ ڏسڻ وٽان آهن.

دهلي هر وقت انديا جي گانڌيءَ جو هنڌ به نه رهيو آهي. پر اهو آهي ته دهليءَ انڊيا جي تاريخ ۾ هميشه اهم رول ادا ڪيو آهي. چون ٿا ته دهليءَ وارو علائقو ايڏو پراڻو آهي جو مهاڀارت ڪهاڻي ۾ اڄ کان 3000 سال اڳ جي جنهن بستي اندرا پراسٿا جو ذڪر آيل آهي اها اڄ واري دهلي هئي. پر پوءِ ٻه هزار سال اڳ يعني حضرت عيسيٰ عليه السلام جي ڏينهن ۾ شهنشاهه اشوڪا جي حڪومت جي گاديءَ جو هنڌ پٽنا ٿيو جنهن کي تنهن زماني ۾ پٽاليا پترا سڏبو هو. مغلن جي به سڄي دؤر ۾ دهلي گاديءَ وارو شهر نه رهيو. سورهين ۽ سترهين صديءَ ۾ آگرو مغلن جي گاديءَ جو هنڌ هو. انگريزن جي حڪومت ۾ به دهلي نه پر ڪلڪتي ۾ هئي. پوءِ اڳتي هلي 1911ع ۾ دهليءَ کي گاديءَ وارو شهر بنايو ويو.

اڄ جو شهر دهلي اٽڪل اٺن مختلف شهرن جو مجموعو آهي جيڪي ماضيءَ جا مختلف حاڪم اڏائيندا رهيا ۽ اها چوڻي عام هئي ته جنهن به نئون شهر اڏايو ته ان جي حڪومت هلي وئي. ڪنهن حد تائين ڏٺو وڃي ته اها حقيقت به هئي. پهريان چار شهر اڄ جي دهليءَ جي ڏکڻ واري حصي ۾ هئا جتي اڄڪلهه قطب مينار آهي. اندرا پراسٿا سڀ کان پراڻو دهلي چيو وڃي ٿو، اهو ان علائقي ۾ هو جتي پراڻو قلعو آهي. ٻارهين صديءَ جي شروعات ۾ دهليءَ تي جن آخري هندو گهراڻن حڪومت ڪئي اهي تومارا ۽ چائو ٿان سڏجن ٿا ۽ انهن جي ”دهلي“ قطب مينار جي آس پاس ئي رهي جنهن بعد ٻارهين صديءَ ۾ علاؤ الدين نئون شهر سري (Siri) نالي اڏرايو جنهن جي Location اتي هئي جتي اڄڪلهه ”حوض خاص“ آهي. ان بعد ٽين دهلي تغلق آباد ٿي جيڪو شهر قطب مينار کان ڇهه ميل کن پري ڏکڻ اوڀر ۾ آهي. هي شهر اڄڪلهه بلڪل کنڊهر جي حالت ۾ آهي. دهليءَ جو چوٿون شهر به تغلق خاندان جي حاڪمن ٺهرايو. هي شهر قطب مينار جي ڀر واري علائقي ۾ ”جهان پناهه“ نالي سان چوڏهين صديءَ ۾ ٺهرايو ويو.

پنجين دهلي فيروز آباد آهي جيڪو شهر ان هنڌ تي هو جتي اڄ جي نئين دهلي آهي ۽ فيروز شاهه ڪوٽلا اڏرايو. هن شهر جي پراڻن کنڊرن ۾ اشوڪا جو ٿنڀو به آهي جيڪو لڳي ٿو ته ڪنهن ٻئي هنڌان هتي آندو ويو هو ۽ ان مسجد جا نشان به موجود آهن جنهن ۾ تيمور لنگ انڊيا تي حملو ڪرڻ وقت نماز پڙهي هئي.

شهنشاهه شير شاهه سوريءَ ڇهين دهلي اتي اڏرائي جتي پراڻو قلعو آهي (انڊيا گيٽ جي ويجهڙائيءَ ۾) ستين دهلي شهنشاهه شاهه جهان سترهين صديءَ ۾ ٺهرائي جنهن جو نالو شاهجهان آباد رکيائين ۽ گاديءَ جو هنڌ آگري کان دهلي شفٽ ڪرائين. هن جي دهليءَ ۾ لال قلعو ۽ جامع مسجد به اچي وئي ٿي جيڪي پڻ هن ئي ٺهرايا. اهڙي طرح آخري ۽ اٺين دهلي اڄ جي نئين دهلي آهي جيڪا انگريزن ٺهرائي ۽ 1911ع ۾ پنهنجي گاديءَ جو هنڌ ڪلڪتي کان نئين دهلي شفٽ ڪرڻ جو اعلان ڪيو پر مڪمل طرح تبديلي 1931ع ۾ ٿي ۽ پوءِ سگهو ئي 16سالن بعد انگريزن به ٽپڙ ٻڌا.

دهليءَ جي شهر ڪيترن ئي ڦورن، ڌاڙيلن ۽ حملا ڪندڙ حاڪمن ۽ غنڊن کي ڏٺو. تيمورلنگ چوڏهين صديءَ ۾ اچي ڦر ڪئي. افغاني بابر سورهين صديءَ ۾ دهليءَ تي قبضو ڪيو. 1739ع ۾ ايراني شهنشاهه نادر شاهه هن شهر جي اچي ڀينگ ڪئي ۽ ڪوه نور هيري کان وٺي مور جو تخت ٻهاري پاڻ سان ايران کڻي ويو. 1803ع ۾ انگريزن دهليءَ کي پنهنجي قبضي هيٺ ڪيو ۽ 1857ع کان دهلي انگريزن جي مخالف ڌرين جو مرڪز رهي.

دهلي جي حال ۽ ماضيءَ بابت دلچسپ احوال پڙهڻو هجي ته William Dalrymple جي ڪتاب ”جنن جو شهر“ (City of Djinns) جو انٽروڊڪشن ضرور پڙهجي.

Ÿ

لال قلعي جي ٻاهران چڍيءَ ۽ گنجيءَ ۾ هڪ اڪيلو گورو ٽوئرسٽ مليو.

Are you a Britisher? (انگريز آهين؟) مون پڇيومانس.

”نه آمريڪن آهيان. انهن سوٽ ٽائين وارن جي ماضيءَ جو اوج ڏسڻ آيو آهيان. “ (هن جو اشارو انگريزن ۽ انهن جي Raj ڏي هو).

”ڀلا دهلي ڪيئن ٿو لڳئي؟“

”ماضيءَ جي شان شوڪت جي اجڙندڙ نظاري جو احساس ٿو ٿئيم. دهلي ان ڪراڙي راڻي وانگر ٿي لڳي جيڪا ڳهه ڳٺن ۽ هيرن جواهرن بنا زندگي گذاري رهي هجي. هونءَ دهلي ڪن ڪنڊن کان بيحد سهڻي به لڳي ٿي. سفارتخانن وارو علائقو، چنڪياپوري ته ڪئليفورنيا جو ڏيک ڏئي ٿو. خاموش گهٽيون، وڏيون آفيسون، بنگلن اڳيان ويڪريون ڇٻرون ۽ چوڌاري ساوڪ ئي ساوڪ.

Ÿ

جيئن ڪراچي رڳو ڪلفٽن جهڙو کليل ۽ سهڻو علائقو نه آهي ۽ نه وري چاڪيواڙي ۽ بغداديءَ جهڙو ڳتيل ۽ غريب علائقو آهي. ڪراچي وانگر دهلي به مختلف علائقن، ڪميونٽين ۽ ماڻهن جو مليل جليل شهر آهي جنهن جو هر حصو، هر علائقو سکر خيرپور جيڏو شهر آهي. ڪراچي جي ملير، لانڍي، گلشن اقبال، گلستان جوهر، صدر، ڪلفٽن، ڊفينس ۽ ٻين علائقن وانگر دهليءَ جي مختلف علائقن جا نالا ياد ٿي ويا آهن جن مان اڪثر گذر ٿيندو رهي ٿو. جيئن ته ڪارول باغ جتي شروع وارا ڏينهن رهياسين، ”ڪالڪاجي“ جتي هاڻ رهون ٿا، اوکلا (Okhla) جتان ٿيندا جاميه ملي يونيورسٽي وڃڻ ٿيو هو. ”جاميا نگر“ جنهن ۾ اها جاميه آهي، ”ڪيلاش“ شهر جو هڪ خوبصورت علائقو جتان روز گذر ٿئي ٿو ۽ آٽو رڪشا وارو ٻڌائيندو آهي ته هن علائقي کي جي ڪي يعني گريٽر ڪيلاش به سڏين ٿا ۽ فلمي ماڻهو ۽ پئسي وارا وڏا واپاري هن ۾ رهن ٿا... وغيره وغيره.

دهليءَ جي ڪجهه ٻين علائقن جا نالا جن مان ڪيترا دلچسپ به آهن ۽ هن وقت ياد آهن هن ريت آهن:

وسنت وهار، اتم نگر، تلڪ نگر، شاهدرا، پنجابي باغ، نجف ڳڙهه، موج پور، گوڪل پوري، جهل مل، کچڙي پور، وغيره وغيره.

Ÿ

انڊيا اچڻ کان اڳ مون سمجهيو (۽ توهان مان به ڪيترا پنهنجي ملڪ جو حال ڏسي اهو سوچي رهيا هوندا) ته جيئن اسان جي ملڪ ۾ هر ان روڊ ۾ بلڊنگ جو نالو جيڪو ڪنهن هندو، عيسائي يا پارسي سياستدان يا مخير (Philanthropist)    نالي هو اهو مٽائي مسلمان نالي ڪيو ويو آهي تيئن هتي انڊيا ۾ به سڀني رستن، روڊن، عمارتن ۽ رهائشي ڪالونين ۽ پارڪن جا نالا نج هندو ماڻهن جا هوندا. پر دهليءَ ۾ اچڻ سان هتي ڪجهه ٻيو ئي نظارو لڳو. دهليءَ جي شهر ۾ صبح شام چڪر هڻڻ دوران ڪجهه اهم روڊن جا نالا نظر اچن ٿا. اهي هن ريت آهن:

ڊاڪٽر ذاڪر حسين روڊ، مولانا محمد علي مارگ، بهادر شاهه ظفر مارگ، لوڌي روڊ، شاهجهان روڊ، شير شاهه روڊ، اورنگزيب روڊ، اڪبر روڊ، قطب روڊ، پشاور روڊ، مالا ڪنڊ روڊ، وغيره وغيره.

۽ ڪجهه رهائشي علائقن ۾ ڪالونين جا نالا: ابراهيم لوڌي ڪالوني، غفور نگر، ذاڪر نگر، ابو الفضل Enclave ، غفار منزل ڪالوني، مجيب باغ، خصر آباد، قدسيه باغ، اجمل خان پارڪ، ابوالڪلام آزاد ميڊيڪل سينٽر وغيره.